Samorząd Terytorialny

Rocznik 1997

1-2

Elżbieta Wysocka
 
 

Przesłanki rozwoju regionalnego w Polsce.

Region Ziemi Lubelskiej¹
 
 

Polska stoi w obliczu zasadniczych reform, dla których organizacja terytorialna kraju ma podstawowe znaczenie. Prowadzone szerokie badania uwarunkowań rozwoju kraju, obejmujące: odniesienia historyczne, układy przyrodnicze, strukturę funkcjonalną osadnictwa, a także relacje międzynarodowe i wyzwania cywilizacyjne, wskazują na konieczność budowy w Polsce silnych regionów. Organizacja terytorialna oparta na regionalizacji odpowiada uwarunkowaniom wewnętrznym, społecznym i gospodarczym postrzeganym w kontekście: wymagań otwartej gospodarki rynkowej, homogeniczności społeczeństwa polskiego i współczesnych wyzwań cywilizacyjnych.

Zasadniczym celem reformy układów przestrzennych jest twórcze wykorzystanie zróżnicowań tkwiących w stanie istniejącym i predyspozycjach rozwojowych poszczególnych części kraju.

Siła Polski zależy od rozwoju regionów, które, aby sprostać nowym zadaniom, muszą być realnym podmiotem życia społecznego i gospodarczego kraju.

Przyjmując takie przesłanki regionalizacji oraz wynikającą z dotychczasowych badań propozycję podziału kraju na 12 silnych regionów, opartych na największych aglomeracjach miejskich, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej prowadzi studia nad uwarunkowaniami, celami i kierunkami rozwoju poszczególnych regionów. Ujawniają one walory i szanse, bariery i zagrożenia oraz zróżnicowaną dynamikę rozwoju regionów, wynikającą z własnej tradycji, specyfiki, zaawansowania przeobrażeń oraz stopnia samodzielności i samorządności władz i społeczeństwa.

Wyprowadzone z badań przesłanki strategii rozwoju i polityki przestrzennej dostarczają wskazówek do działania obecnych struktur zarządzania i wniosków do zmian terytorialnej organizacji kraju.

Informacje ogólne

Region położony w środkowo-wschodniej części kraju. Od północy graniczy z regionem Podlasia, od wschodu z Białorusią i Ukrainą, od południa z Małopolską Wschodnią, a od zachodu z Ziemią Krakowską i Mazowszem. Obejmuje w całości trzy obecne województwa: chełmskie, lubelskie i zamojskie, znaczną część woj. bialskopodlaskiego oraz niewielkie części województw siedleckiego i tarnobrzeskiego. W stosunku do podziału sprzed 1975 r. region w całości pokrywa się z dawnym woj. lubelskim.

Na powierzchni 25 265 km² zamieszkuje 2246546 osób (stan na 31 grudnia 1992 r. - GUS). Według propozycji podziału kraju na powiaty, region objąłby 20 powiatów, 212 gmin oraz jedno miasto wydzielone.

Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju

Współpraca międzynarodowa na granicy wschodniej, przy której położony jest region, kształtuje się diametralnie odmiennie niż na granicy zachodniej. Wzajemne relacje między Ziemią Lubelską a odpowiednimi regionami Białorusi i Ukrainy zależne są w znacznym stopniu od zaawansowania przeobrażeń ustrojowych i strukturalnych tych krajów. Występująca obecnie różnica potencjałów na korzyść Polski prawdopodobnie utrzyma się w najbliższych latach. Na relacje te rzutuje także znacząca liczba ludności polskiego pochodzenia zamieszkała bezpośrednio za granicą, która aktywnie uczestniczy w ruchu przygranicznym. Od wzmożenia współpracy przygranicznej w dużym stopniu zależy możliwość przełamania syndromu “ściany wschodniej”.

Od skali i sprawności powiązań międzynarodowych decyduje układ komunikacyjny. Główne korytarze transportowe wschód-zachód (autostrady A-2 i A-4) przebiegają stycznie, tj. po północnej i południowej granicy regionu. Bezpośrednie znaczenie dla współpracy międzynarodowej ma droga ekspresowa łącząca Warszawę przez Lublin i Zamość z Lwowem i Kijowem przez punkt graniczny w Hrebennem, a także linia kolejowa Lublin-Chełm-Dorohusk-Kijów. Kierunek ten wzmocni, wymagająca modernizacji, linia kolejowa Lublin-Hrebenne-Lwów. Za pośrednie powiązania międzynarodowe uznać należy drogę ekspresową północ-południe, łączącą Litwę przez Białystok, Lublin i Rzeszów z Bukaresztem (VIA BALTICA).

Położenie przygraniczne umożliwia nawiązanie bezpośrednich bilateralnych kontaktów Lublina z Kijowem, Lwowem i Łuckiem. Sposobem na wypracowanie nowego rozwoju współpracy przygranicznej jest Euroregion “Bug”. Rzeka Bug, której źródła i wschodnie dopływy znajdują się za granicą Polski, tworzy powiązania hydrograficzne z sąsiadami. Związki ekologiczne dotyczą również Roztocza, sięgającego po stronie ukraińskiej aż do Lwowa i Polesia Lubelskiego, stanowiąc węzeł ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym.

Ziemia Lubelska ma znamiona peryferyjności w stosunku do reszty kraju. Wynikają one z odrębności geograficznej, wyznaczonej przebiegiem Bugu i Wisły oraz małej ilości przypraw mostowych przez te rzeki, a zwłaszcza na linii Lublin-Radom.

Powiązania hydrograficzne z Małopolską Wschodnią tworzą małe dopływy Sanu (z których największym jest Tanew), a z Polesiem - północne dopływy Bugu. Relacje ekologiczne wyznaczają dolina Bugu (z Mazowszem i Podlaskiem) i dolina środkowej Wisły.

Specyfika regionu Ziemi Lubelskiej wykształciła się w XIX wieku. Ma ona cechy pogranicza kulturowego między wschodem i zachodem, tj. między ludnością katolicką a prawosławną kultywującą nadal swoje tradycje. Integrującą rolę w konsolidacji regionu odgrywa Lublin.

Wewnętrzne uwarunkowania rozwoju

Strukturę funkcjonalno-przestrzenną regionu tworzy mozaika o skali lokalnej, wyznaczona różną jakością środowiska przyrodniczego i gleb, zaleganiem i eksploatacją surowców mineralnych oraz siecią osadniczą. Można wyróżnić:

- Roztocze Zamojskie,które wraz z Lasami Janowskimi i doliną środkowej Wisły tworzy ekologiczny obszar węzłowy,

- Polesie Lubelskie jest drugim obszarem tej kategorii,

- wschodnia część woj. zamojskiego i południowa część woj. lubelskiego to obszar najlepszych gleb, o najwyższej w kraju bonitacji,

- północno-wschodnia część regionu o najsłabszych glebach,

- Lubelskie Zagłębie Węglowe, ze złożem znajdującym się w woj. lubelskim i chełmskim, sięgającym nawet woj. zamojskiego,

- Chełmsko-Rejowiecki okręg przemysłowy, oparty na złożach margla i kredy.

W sieci osadniczej można wyróżnić:

- Lubelski Zespół Miejski, liczący ponad 400 tys. mieszkańców obejmujący Lublin i Świdnik oraz ich bezpośrednią strefę wpływu,

- obecne stolice województw: Zamość, Chełm i Biała Podlaska,

- miasta powiatowe, spełniające w tym regionie szczególnie ważną rolę ze względu na ogólnie niski poziom urbanizacji.

Ludność aktualnie mieszkająca w miastach nieznacznie przekracza 40% ogółu ludności. Czyni się wysiłki zaktywizowania sieci osadniczej, przywracając wielu miejscowościom utracony status miejski. W ostatnim czasie prawa miejskie uzyskały: Piaski, Józefów, Frampol, Tarnogród i Krasnobród.

Słabo rozwinięta sieć osadnicza, niski poziom uprzemysłowienia oraz odczuwane zacofanie cywilizacyjne to trudne determinanty dalszego rozwoju. Według rankingu atrakcyjności inwestycyjnej, cały region plasuje się w najniższej klasie, co również nie rokuje szybkiej poprawy sytuacji gospodarczej w nowych warunkach rozwoju.

Wśród mieszkańców regionu dominuje roszczeniowa mentalność, oparta na egalitarnych przekonaniach i wierze w uzdrawiającą moc interwencjonizmu państwowego. Przyszłość regionu zależy od odwrócenia niekorzystnych trendów i wykorzystania pozytywnych cech tkwiących (paradoksalnie) w niskim poziomu rozwoju, ułatwiającym skokowe wprowadzenie nowych rozwiązań, o ile w zasadniczy sposób wzrośnie aktywność społeczna i uda się wzbudzić zainteresowanie walorami regionu kapitału krajowego i zagranicznego.

Główne problemy rozwoju

W sferze społecznej Ziemię Lubelską cechuje niepokojąca kondycja ludności, tak z punktu widzenia jej struktury demograficznej, jak i aktywności społecznej. W regionie występuje zachwianie równowagi struktury demograficznej. Udział ludności w starszym wieku (poprodukcyjnym) jest bardzo wysoki i niemal we wszystkich województwach regionu przekracza 15% (w Polsce 13,5%). Istnieje groźba stopniowego wyludniania się niektórych terenów wiejskich. Zachwianie równowagi demograficznej polega również na silnej defeminizacji młodej ludności wiejskiej.

Prawie cały region - oprócz bezpośredniej strefy wpływów aglomeracji lubelskiej - cechuje wysokie ujemne saldo migracji, szczególnie niebezpieczne na Zamojszczyźnie, gdzie przybiera rozmiary jednego z najwyższych w kraju (-2,1 na 1000 mieszkańców). Odpływ ludności jest w pewnej mierze rekompensowany przyrostem naturalnym, zwłaszcza na Podlasiu i w woj. tarnobrzeskim (gdzie wynosi około 3 na 1000 mieszkańców, wobec 2,5 średnio w Polsce).

Odsetek pracujących w stosunku do ogółu ludności w wieku produkcyjnym tylko w rejonie Lublina zbliżony jest do poziomu ogólnokrajowego (odpowiednio 39% i 40%). Na pozostałym obszarze wskaźnik ten jest znacznie niższy, a w województwach zamojskim i siedleckim nie przekracza 28%.

W regionie Ziemi Lubelskiej występuje ponadprzeciętna umieralność ogólna, zaś na Zamojszczyźnie (11,6) należy do najwyższych w kraju (średnia dla Polski - 10,0). Stosunkowo niska jest umieralność niemowląt, jednak poza woj. chełmskim, gdzie jej poziom jest najwyższy w kraju (prawie 20zgonów na 1000 urodzeń żywych, wskaźnik dla Polski wynosi 15,1). Ponadto na części obszaru występuje wysoka przedwczesna umieralność mężczyzn (w grupie 35-44 lata), zwłaszcza w województwach siedleckim (604) i chełmskim (590), wobec wskaźnika dla Polski wynoszącego 456 osób na 100 tys. mieszkańców. Bardzo wysoka jest również zachorowalność na gruźlicę, szczególnie na Podlasiu (woj. siedleckie - 62,9, woj. bialskopodlaskie - 60,2, zachorowania na 100 tys. mieszkańców, w Polsce wskaźnik ten wynosi 43,2).

Poza bezpośrednią strefą wpływów Lublina, region cechuje dość niski poziom wykształcenia, aczkolwiek nie odbiega on zbytnio od przeciętnego poziomu w Polsce - poza obszarami wielkich aglomeracji. W samym woj. lubelskim wskaźnik udziału ludności z wyższym wykształceniem wśród zatrudnionych należy do najwyższych w kraju i wynosi 16,8%. Natomiast wskaźnik skolaryzacji młodzieży w liceach jest na Lubelszczyźnie zbliżony do średniego poziomu w Polsce.

W całym regionie notuje się: niskie dochody ludności, małe upowszechnienie zamożności oraz inercje społeczno-gospodarczą. Niskie dochody (określone wysokością wynagrodzeń oraz rozmiarami podatków) charakteryzują cały region, a w woj. zamojskim są najniższe w kraju (miesięczne wynagrodzenie w 1994 r. wynosiło 425 zł, wobec 525 średnio w Polsce). Z kolei wskaźnik wartości sprzedaży w handlu detalicznym na jednego mieszkańca należy do najniższych w kraju w woj. chełmskim (1612) i woj. bialskopodlaskim (1781, średni dla Polski wynosi 3384 zł). Podobnie jest ze wskaźnikiem zamożności określonym liczbą samochodów prywatnych na 1000 mieszkańców, która w woj. tarnobrzeskim i woj. zamojskim nie przekracza 140, wobec 185 średnio w Polsce.

Stopa bezrobocia jest zbliżona do średniej dla kraju (16), ale na podstawie danych z lat 1990-1993 można mówić o pewnych zakłóceniach na rynku pracy, które tkwią nie tyle w rozmiarach bezrobocia, ile w jego strukturze (w woj. lubelskim najwyższy w kraju, a w pozostałej części regionu bardzo wysoki jest udział absolwentów szkół). Mieszkańców Lubelszczyzny cechuje bezwład i znikoma aktywność gospodarcza. Niemal cały region - poza woj. lubelskim - osiąga wskaźniki poniżej 300 zakładów prowadzonych przez osoby fizyczne na 1000 mieszkańców, podczas gdy wskaźnik ten dla kraju przekracza 420.

W związku z ogólną stagnacją mniejsze jest również nasilenie zjawisk patologicznych. Rozmiary przestępczości są w regionie znacznie niższe niż gdzie indziej - zwłaszcza w województwach zamojskim, siedleckim, i tarnobrzeskim, gdzie wskaźnik liczby przestępstw na 10 tys. mieszkańców wynosi 155-180 (średnio w Polsce 235).

Frekwencja wyborcza w regionie była zbliżona do średniej w kraju, a nieco wyższa jedynie w woj. zamojskim (zarówno w wyborach do parlamentu w 1993 r., jak i w referendum uwłaszczeniowym w 1996 r. - 53,4 oraz 39% wobec wskaźników dla kraju 52,1 oraz 32,4%).

Środowisko kulturowe Ziemi Lubelskiej wykształciło się w długim procesie historycznym. Jest to względnie jednorodny obszar położony pomiędzy Mazowszem i Podlaskiem a dawną Rusią Czerwoną. Granicę kulturową stanowiła rzeka Wieprz. Przemieszanie kultur zaowocowało bogatym i zróżnicowanym dziedzictwem kulturowym stanowiącym o tożsamości i indywidualności tego regionu.

Wśród zespołów zabytkowych najważniejsze miejsce zajmuje stare miasto Zamość, jako jedno z miast obronnych, będące przejawem wpływów kulturowych mniejszości Ormian, Żydów i Rusinów. Jest ono wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Do tej pozycji aspiruje również Kazimierz Dolny, który ukształtował się pod wpływem lokalnej kultury ludowej i społeczności żydowskiej. Obszar Kazimierz Dolny - Nałęczów wytypowano do wpisania na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego Krajobrazów Kulturowych UNESCO.

Zamość i Kazimierz Dolny uzyskały już status pomnika historii, a zamierza się go nadać również zamkowi i kościołowi w Janowcu oraz staremu miastu w Lublinie. Krajowe znaczenie w kategorii krajobrazów historycznych mają również: obszar dawnej Ordynacji Zamojskiej, założonej w VI wieku, obszar Parczew - Włodawa oraz obszar Radzynia Podlaskiego. Obiekty o mniejszym znaczeniu to Kock, Janowiec, Frampol i Zwierzyniec.

Na obszarze Lubelszczyzny jest zarejestrowanych 87 miast historycznych, z czego 44 mają dobrze zachowane układy urbanistyczne. W wojewódzkim rejestrze zabytków znajduje się 1927 obiektów i zespołów, a w ewidencji 9204, których walory kulturowe zasługują na objęcie prawną ochroną. Na obszarze Ziemi Lubelskiej jest zarejestrowanych 101 regionalnych towarzystw kultury, funkcjonuje 8 teatrów, 33 stacje radiowe i telewizyjne (łącznie z zakładowymi).

Różnorodność kulturowa i utrwalona tożsamość miejscowej ludności powinny w większym niż dotąd stopniu stać się czynnikiem aktywizacji społecznej i gospodarczej regionu.

Sfera produkcyjna Ziemi Lubelskiej jest ściśle związana ze stanem osadnictwa, które uległo zniszczeniu w okresie zaboru rosyjskiego przez pozbawienie wielu miejscowości statusu miejskiego, co osłabiło możliwości ich rozwoju, a obecnie rzutuje na małą aktywność i przedsiębiorczość ludności. Poza Lubelskim Zespołem Miejskim, nie wykształciła się tutaj przestrzeń ekonomiczna stwarzająca warunki funkcjonowania gospodarki w nowych warunkach ustrojowych.

W regionie znajdują się zasoby i eksploatowane są złoża węgla kamiennego (LZW), margla (Rejowiec) i kredy (Chełm). Struktura gałęziowa przemysłu jest na ogół korzystna i względnie zrównoważona. Rozwinięty jest przemysł: przetwórczy z dominacją elektromaszynowego, spożywczy, lekki i drzewny. Nie ma w zasadzie przemysłu kapitałochłonnego, o trudnej do pokonania barierze odtworzeniowej, a technologie głównych zakładów przemysłu przetwórczego są podatne na modernizację technologii. W zakładach najbardziej uciążliwych w dużym stopniu opanowany został problem zanieczyszczenia powietrza (zakłady Azotowe - Puławy, Cementownie w Chełmie i Rejowcu, elektrociepłownie przyfabryczne w Lublinie). Mało znaczące jest tempo i skala napływu kapitału zagranicznego, ograniczające się w zasadzie do dawnych poważnych przedsięwzięć (Fabryka Samochodów w Lublinie - Daewoo i Sipma Lublin - spółka polsko-włoska), a tempo przemian dokonywanych własnymi siłami jest powolne, choć zauważalne.

Potencjał gospodarczy regionu mierzony podstawowymi wskaźnikami wynosi:

- wartość produkcji sprzedanej - 2,6%,

- zatrudnienie w przemyśle 3,5%,

- udział w majątku trwałym przemysłu - 3,3%.

Udział regionu w krajowych nakładach inwestycyjnych wynosi 3,1% (1993). Pod względem kondycji bazy ekonomicznej woj. lubelski jest zbliżone do średniego poziomu krajowego, natomiast pozostałe trzy województwa mieszczą się w najniższej klasie atrakcyjności inwestycyjnej. Rozwój przemysłu ogranicza bariera małych zasobów wodnych.

Z punktu widzenia trwałych elementów bazy ekonomicznej można wyodrębnić trzy jednostki problemowe. Są to:

- aglomeracja lubelska,

- obszar eksploatacji węgla kamiennego,

- chełmsko-rejowiecki obszar eksploatacji surowców węglanowych.

Tworzą one łącznie równoleżnikowe pasmo od Lublina przez Chełm do granicy państwa, o wyższym poziomie urbanizacji.

Mimo relatywnie silnej pozycji Lublina w regionie, jego prestiż w skali kraju można ocenić jako niewielki, ze względu na zbyt mały potencjał ekonomiczny i kulturowy. Ośrodki satelitarne Lublina (Lubartów, Łęczna, Piaski, Bełżyce, Bychawa) są małe, o słabej prężności ekonomicznej. Podstawowym problemem rozwoju jest ostry deficyt wody.

Obszar eksploatacji węgla kamiennego KWK “Bogdanka” ma szanse stać się znaczącym ekonomicznie rejonem węgla kamiennego w kraju, okupionym jednak dużymi zagrożeniami ekologicznymi, wśród których na pierwszym miejscu występują niekorzystna zmiana stosunków wodnych i szkody górnicze, a także wymuszone przesiedlenia ludności rolniczej.

Obszar Chełmsko-Rejowiecki podlega modernizacji zmniejszającej uciążliwość dla środowiska. Nasila się jednak problem leja depresyjnego spowodowanego eksploatacją surowców.

W regionie Ziemi Lubelskiej dominują samoczynne procesy przeciwdziałające ożywieniu gospodarczemu. Występuje tu sprzężenie zwrotne pomiędzy: powszechnym brakiem kapitału, stagnacją w warunkach zmian systemowych i petryfikacją struktur gospodarczo-przestrzennych. Utrzymanie tych tendencji grozi relatywnym obniżeniem udziału regionu w rozwoju całego kraju.

Sytuacje konfliktowe sprowadzają się do ograniczeń rozwoju i napięć między potrzebami a możliwościami. Ograniczenia rozwoju regionu wynikają przede wszystkim z bardzo małych zasobów wodnych i słabego, nieodpornego środowiska przyrodniczego występującego na przeważającej części obszarów. Istniejące i potencjalne konflikty, głównie społeczne, mają swoje źródło w napięciach między potrzebami ubogiej ludności a małymi możliwościami poprawy sytuacji, wynikającymi ze znikomego napływu kapitału z zewnątrz. Występuje również rażąca dysproporcja pomiędzy koncentracją potencjału gospodarczego i intelektualnego w aglomeracji lubelskiej a niedorozwojem osadnictwa na pozostałym obszarze.

Szanse rozwoju Lubelszczyzny w przeważającym stopniu zależą od:

- uwarunkowań zewnętrznych, a w tym głównie otwarcia na wschód wymagającego korzystnych stosunków państwowych miedzy Polską a Ukrainą i Białorusią,

- wykorzystania potencjału ludzkiego, szczególnie kadr wykwalifikowanych i ich włączenia w struktury instytucjonalne działające na rzecz rozwoju regionu,

- podniesienia atrakcyjności regionu, eksponując brak większych napięć i konfliktów, i znaczące nie wykorzystane zasoby naturalne.

Wykorzystanie szans zależy w dużym stopniu od uświadomienia sobie ograniczeń.

Na rolnictwo Ziemi Lubelskiej zasadniczy wpływ ma niedorozwój sieci osadniczej. Lublin i inne niewielkie ośrodki miejskie nie stanowiły dostatecznego stymulatora odpływu ludności z terenów wiejskich i nie stwarzały dużego popytu na towary rolnicze, przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji i lokalnego przetwórstwa. Wyhamowane zostały procesy koncentracji ziemi, nastąpiła natomiast stabilizacja rozdrobnionej struktury agrarnej. Żyzność i urodzajność większości terenów rolniczych Lubelszczyzny wpłynęła również na petryfikację rozdrobnionego rolnictwa.

W miarę zamknięta gospodarka Lubelszczyzny zadecydowała o tradycyjnej strukturze rolnictwa, charakteryzującej się brakiem znaczącego udziału rolnictwa rozwiniętego, rynkowego i kapitałochłonnego. Dominuje niewielka skala produkcji i jej wielokierunkowość. Do wyjątków należy obszar położony w rejonie Lublina i Puław, gdzie poziom produkcji towarowej rolnictwa jest zbliżony do występującego w województwach leszczyńskim i poznańskim. Na pozostałych terenach jest ona zbliżona lub niższa od wartości średnich dla kraju. Ziemia Lubelska posiada przewagę rolnictwa chłopskiego (R. Szczęsny, 1991) przy małych i średnich nakładach pracy i towarowości, słabo rozwinięte są również inne funkcje. Rolnictwo stanowi mozaikę różnych typów, reprezentujących poszczególne fazy rozwojowe, od rolnictwa najbardziej tradycyjnego, do rolnictwa rynkowego w początkowym stadium rozwoju.

Wyspowo występuje rolnictwo ukształtowane pod wpływem procesów urbanizacyjnych i industrializacyjnych, z gospodarstwami rozdrobnionymi, o dużych nakładach pracy, średnią lub dużą produktywnością ziemi i pracy oraz niskim stopniem towarowości. Ten typ rolnictwa zalicza się do rolnictwa tradycyjnego, półsamozaopatrzeniowego,drobnoskalowego,którego dodat-kową cechą jest dwuzawodowść ludności.

Obok rolnictwa tradycyjnego w regionie występują niewielkie enklawy rolnictwa kapitałochłonnego, towarowego i wyspecjalizowanego w produkcji sadowniczej i warzywniczej, z uzupełniającym chowem zwierząt, które kierują większość swojej produkcji na rynek lokalny.

W regionie można wyróżnić dwa obszary problemowe rolnictwa, tj. zamojsko-sandomierski, o najwyższej bonitacji gleb, i rejon Kanał Wieprz-Krzna, o przewadze użytków zielonych.

Region lubelski posiada najwyższą ocenę rolniczej przydatności ziemi. W granicach regionu znajdują się dwa duże województwa, charakteryzujące się najlepszą bonitacją gleb, tj. przy wartości średniej dla kraju rzędu 0,79 punktów, w woj. zamojskim wartość ta wynosi 1,14, a w woj. lubelskim 1,01. Najsłabiej pod tym względem prezentuje się woj. bialskopodlaskie, z oceną 0,7 punktów. W woj. chełmskim wskaźnik ten osiąga 0,81 punktu. Ziemia o najniższej przydatności dla produkcji rolniczej jest również położona w południowo-wschodniej części woj. siedleckiego. Dominującym typem własności ziemi rolniczej w regionie były i są gospodarstwa prywatne, zajmujące 88-95% powierzchni województw. Wyjątkiem jest woj. chełmskie, w którym udział sektora prywatnego był najniższy i wynosił 74,6% powierzchni użytków rolnych. Pozostałe tereny należały do PGR-ów, które obecnie są już w większości rozdysponowane pomiędzy prywatnych dzierżawców.

Średnie wielkości gospodarstw w całym regionie są reprezentatywne dla rozdrobnionej struktury rolniczej, charakterystycznej dla obszarów Polski południowo-wschodniej i mieszczą się w przedziale wielkościowym 2,6 - 5,6 ha. Wewnętrzne zróżnicowanie tej struktury wskazuje, że większe gospodarstwa, o powierzchni 5,7 - 8,7 ha występują w województwach chełmskim, bialskopodlaskim i siedleckim, a gospodarstwa mniejsze, o powierzchniach 2,6 - 5,6 ha, w województwach lubelskim, zamojskim i tarnobrzeskim.

W ślad za zróżnicowaniem struktury agrarnej można wyróżnić obszary o większych zasobach siły roboczej, do których należą województwa zamojskie, lubelskie, tarnobrzeskie i siedleckie, z liczbą pracujących w rolnictwie rzędu 25 - 39 osób na 100 ha i z niższą liczbą pracujących na pozostałym obszarze, w przedziale 10 - 24 osób na 100 ha.

Wyposażenie rolnictwa Lubelszczyzny w środki trwałe produkcji rolniczej, liczone jako średnia ze wszystkich województw, mieści się w przedziale najniższych wartości w kraju. W regionie jedynie obszar woj. lubelskiego wyróżnia się większą wartością tego wskaźnika, zbliżoną do występujących w województwach Wielkopolski.

Podobna dyspersja dotyczy wskaźnika produkcji towarowej na 100 ha. W całym regionie, oprócz woj. lubelskiego, średnia wartość produkcji jest bardzo niska i zbliżona do wartości charakterystycznej dla Polski centralnej i wschodniej.

Do procesów samoczynnych, które wpływają na funkcjonowanie rolnictwa, należy polaryzacja struktury obszarowej. Na terenie Lubelszczyzny proces ten może przebiegać w sposób bardzo złożony i zróżnicowany przestrzennie. Generalnie na obszarach o już wysokiej średniej powierzchni gospodarstw i w województwach z gruntami Skarbu Państwa, tj. w woj. bialskopodlaskim i woj. chełmskim oraz we wschodnich gminach woj. zamojskiego, istnieją warunki do szybszego powiększania średnich powierzchni gospodarstw. Natomiast w woj. lubelskim i woj. tarnobrzeskim oraz w centralnej i zachodniej części woj. zamojskiego proces ten jest uzależniony od odpływu siły roboczej z rolnictwa oraz od tendencji wygaszania emocjonalnie silnego przywiązania do ziemi, co może być stymulowane poprzez rozwój miast w regionie i migrację ze wsi.

Do kategorii sytuacji konfliktowych można zaliczyć lokalne niedobory wody dla celów produkcyjnych, spowodowane występowaniem lejów depresyjnych lub zanieczyszczeń wód powierzchniowych, co ma miejsce wokół Lublina i Chełma. Poza tym część terytorium regionu jest poddana presji misji zanieczyszczeń przemysłowych, które negatywnie wpływają na możliwość produkcji zdrowej żywności.

Poważne ograniczenia w rozwoju intensywnego i skoncentrowanego rolnictwa, na przeszło połowie terytorium regionu, stwarza podatność gleb na erozję średnią i silną.

Przyszłość rolnictwa zależy od tempa urbanizacji, tj. rozwijania sieci miast, z Lublinem jako centralnym ośrodkiem usługowym i kulturowym. Dodatkowym czynnikiem powinien być rozwój transgranicznych układów komunikacyjnych oraz otwarcie poważnego rynku zbytu towarów rolniczych, jakim jest Białoruś i Ukraina.

Dla rozwoju funkcji komplementarnych na wsi znaczne możliwości tkwią w walorach i atrakcyjności niektórych terenów dla turystyki i rekreacji, co może przyczynić się do zwiększenia miejsc pracy i wzrostu dochodów ludności wiejskiej.

Sytuację w sferze ekologicznej określ stan środowiska przyrodniczego, który w regionie Ziemi Lubelskiej jest relatywnie dobry. Dzięki zrealizowanym w ostatnich kilku latach inwestycjom proekologicznym znacznie zmniejszono emisje zanieczyszczeń powietrza w zakładach przemysłu cementowego w rejonie Chełma i Rejowca oraz w Zakładach Azotowych w Puławach. W związku z tym przestały istnieć powody, dla których wyznaczono Chełmski i Puławski Obszar Ekologiczny Zagrożenia.

Istotnym problemem jest natomiast deficyt wód dla celów komunalnych, przemysłu i rolnictwa. Dotyczy to zwłaszcza aglomeracji lubelskiej.

W krajowej sieci ekologicznej Roztoczański Park Narodowy, Lasy Janowskie, dolina środkowej Wisły i Polesie Lubelskie uznane zostały za obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, a pozostała część Roztocza - za obszar węzłowy o znaczeniu krajowym.

Ziemia Lubelska posiada relatywnie najlepiej rozwinięty system obszarów chronionych, zasadniczymi elementami są: dwa parki narodowe, tj. Roztoczański Park Narodowy i Poleski Park Narodowy oraz 16 parków krajobrazowych.

Parki narodowe i krajobrazowe łączą się między sobą poprzez otuliny lub obszary chronionego krajobrazu. Na terenie regionu istnieje też kilkadziesiąt rezerwatów przyrody. Projektowane jest dalsze wzmocnienie tego systemu przez utworzenie czterech dodatkowych parków krajobrazowych.

Najbardziej istotnym problemem ekologicznym w regionie jest deficyt wód dla potrzeb komunalnych i przemysłowych, występujący głównie na obszarze aglomeracji lubelskiej. Notuje się tutaj małe zasoby wód podziemnych oraz trudności ujmowania większej ilości wód powierzchniowych z cieków ze względu na ich małe przepływy i brak zbiorników retencyjnych.

Sytuacje konfliktowe wynikają z objęcia dużej części regionu wyższymi formami ochrony przyrody, w formie parków narodowych i krajobrazowych, co utrudnia podejmowanie na tych obszarach pozarolniczej działalności gospodarczej. Przykładem konfliktu między wymogami ochrony i właściwego udostępnienia walorów przyrodniczych i rekreacyjnych Pojezierza Łęczyńskiego jest zbyt intensywne zagospodarowanie turystyczne tego obszaru.

Szansę na przyszłość stanowi możliwość wykorzystania walorów przyrodniczych regionu dla rozwoju eko- i agroturystyki, które stają się coraz bardziej popularną formą wypoczynku.

Dobre warunki naturalne i duże zasoby siły roboczej w rolnictwie umożliwiają rozwijanie w południowego i środkowej części regionu produkcji zdrowej żywności w sadach i ogrodach.

Wizja rozwoju regionu

Ziemia Lubelska jest regionem zacofanym pod względem: stopnia urbanizacji, potencjału gospodarczego i tempa zmian dostosowawczych do nowych warunków rozwoju. Przyczyną tego stanu są trzy wzmacniające się nawzajem cechy, tj.: peryferyjność, odczuwana jako względny izolacjonizm, różnorodność sytuacji i zjawisk w małej skali, tworząca mozaikowatość, oraz nieprzerwana ciągłość powolnych zmian, dająca złudne poczucie stabilizacji. Nakładanie się tych cech oraz sprzężenia zwrotne tkwiące u ich podstaw prowadzą do skumulowanego efektu, trudnego do jednoznacznej oceny. Pozytywne strony względnie dobrze zachowanego środowiska przyrodniczego zderzają się z negatywnymi konsekwencjami niskiej urbanizacji.

Eksploatacji bogatych zasobów węgla kamiennego może być zarówno szansą na rozwój gospodarczy, jak i poważnym zagrożeniem dla środowiska i rolnictwa.

Podobnie, duża liczba ludności wiejskiej (53%), o niskim poziomie wykształcenia i o zdeformowanych strukturach demograficznych, stanowi hamulec pożądanych przeobrażeń w gospodarce, prowadzących do zmniejszenia ukrytego bezrobocia i podnoszenia zamożności społeczeństwa. Unikanie sytuacji konfliktowych, przez powolne ewolucyjne zmiany, grozi stagnacją, a tym samym zwiększeniem dystansu do innych regionów w krajach rozwijających się dynamicznie.

Mentalność zachowawcza ludności, ujawniająca się brakiem aktywności i przedsiębiorczości, pozwala na utrzymanie wartości środowiskowych i kulturowych, ale zarazem obniża dynamikę zmian systemowych, opóźniając procesy dostosowawcze w zakresie: prywatyzacji, rozwoju infrastruktury ekonomicznej i tworzenia atrakcyjnych warunków dla kapitału zagranicznego. W tej sytuacji wizja rozwoju regionu jest niejasna i niepewna.

Ważąc szanse i zagrożenia, za niewątpliwe szanse rozwoju regionu należy uznać:

- walory środowiska przyrodniczego, ujęte w system obszarów chronionych, które mogą być wykorzystane dla rozwoju rolnictwa ekologicznego i turystyki,

- szczególnie korzystne warunki rozwoju rolnictwa, oparte na najlepszych glebach w kraju, co jednak wymaga radykalnej zmiany struktury gospodarstw i podniesienia ich wyposażenia,

- potencjał intelektualny i gospodarczy aglomeracji lubelskiej, której dalszy rozwój powinien mieć charakter jakościowy, co oznacza wykorzystanie Lublina jako motoru rozwoju dla całego regionu, szczególnie przez stymulację rozwoju mniejszych jednostek osadniczych,

- normalizację stosunków międzynarodowych z Ukrainą i Białorusią, przyczyniającą się do uaktywnienia kontaktów gospodarczych i kulturalnych oraz wzmożenia współpracy przygranicznej.

Warunkiem wykorzystania szans jest: opanowanie niekorzystnej sytuacji w gospodarce wodnej, która jest ogranicznikiem rozwoju, podniesienie poziomu wykształcenia o profilu dostosowanym do specyfiki regionu oraz zwiększenie zaangażowania ludności w poprawę własnych warunków życia.

Dalszy rozwój Ziemi Lubelskiej może przebiegać dwiema drogami. Jedną z nich jest ewolucyjny postęp i stopniowe osiąganie zróżnicowanych efektów, w zależności od lokalnych warunków rozwoju. Druga droga polegałaby na wzroście mobilności społeczeństwa i większym wykorzystaniu środków państwa i kapitału zagranicznego, koncentrując działania na takich zadaniach strategicznych, jak: budowa technopolu i lotniska w Lublinie, tworzenie ośrodków postępu i innowacyjności w kilku wytypowanych ośrodkach miejskich oraz wzmocnienie struktury ekonomicznej w skali całego regionu między innymi przez wprowadzenie w małych miastach i na wsi funkcji pozarolniczych (drobne zakłady produkcyjne, przetwórstwo płodów rolnych, rzemiosło, turystyka). Zwiększyć się powinna, w sposób zasadniczy, pula atrakcyjnych ofert dla rodzimego i zagranicznego kapitału.

Realizacja zadań strategicznych wymaga wzmocnienia słabego jak dotąd mechanizmu rozwoju regionu przez lepszą współpracę administracji rządowej i samorządu terytorialnego z instytucjami pozarządowymi, a także przez mobilizację szerokiej rzeszy społeczeństwa w realizację wspólnych zadań.

Przy korzystnej sytuacji można liczyć na skokowy rozwój regionu, przy zachowaniu własnej specyfiki i walorów. Małe tempo zmian wzmacnia tylko tendencje zachowawcze i może grozić stagnacją społeczno-gospodarczą oraz dalszym pogarszaniem się pozycji regionu w skali krajowej i międzynarodowej.

Cele strategiczne

Struktura operacyjnych celów strategii stymulacji rozwoju jest odbiciem dążeń do skokowej poprawy poziomu cywilizacyjnego całego regionu, przy zachowaniu i wykorzystaniu jego trwałych zróżnicowań przestrzennych. Cele ogólne odnoszące się do całego regionu dotyczą głównie poprawy kondycji społeczeństwa i szeroko pojętej infrastruktury gospodarczej i technicznej. Są to:

- budowa społeczeństwa obywatelskiego, w formach i w strukturze odpowiadających predyspozycjom wyróżniających się grup ludności, mająca na celu mobilizację społeczeństwa na rzecz rozwoju regionalnego i wzmożenie aktywności i przedsiębiorczości,

- stworzenie warunków dla postępu naukowo-technicznego przez rozbudowę terenowych filii wyższych uczelni, wykorzystując je jako ogniwa innowacyjności gospodarczej,

- systematyczny rozwój sieci infrastruktury ekonomicznej, obejmującej swym zasięgiem cały region, ale zgodnie z potrzebami wyraźnie zróżnicowanej lokalnie,

- zwiększenie, na miarę ograniczonych możliwości, zasobów wodnych dla celów komunalnych i przemysłowych, dostosowując do nich tempo i zakres rozwoju,

rozwój infrastruktury technicznej, a zwłaszcza drogowej, z podniesieniem ogólnego jej standardu i wzmocnieniem powiązań komunikacyjnych, między innymi przez budowę lotniska w Lublinie.

Drugą grupą stanowią cele związane ze zróżnicowanymi warunkami życia w skali lokalnej. Dotyczą one:

- poprawy codziennych warunków życia, szczególnie na wsi i w małych miastach, przez rozwój infrastruktury społecznej i technicznej,

- restrukturyzacji, modernizacji i rozwoju bazy przemysłowej i rolniczej, wykorzystując wykształcony już profil produkcyjny,

- przeciwdziałania skutkom transformacji systemowej poprzez tworzenie nowych miejsc pracy i pobudzanie innych form aktywności,

- dbałości o zharmonizowanie rozwoju gospodarczego z respektowaniem walorów i wymagań środowiska przyrodniczego, dostosowując do niego skalę i rodzaje przedsięwzięć gospodarczych,

- zachowania tradycji i dziedzictwa kulturowego, traktując je jako istotny czynnik rozwoju wpływający na konsolidację regionu.

W wyróżnionych układach subregionalnych rodzaj celów i ich hierarchia będą różne.

Zadaniem podstawowym na Roztoczu Zamojskim i Polesiu Lubelskim jest podporządkowanie działalności gospodarczej wymaganiom środowiska przyrodniczego, z równoczesną restrukturyzacją rolnictwa, nastawioną na produkcję zdrowej żywności oraz zagwarantowanie minimum warunków życia na akceptowalnym poziomie, rekompensując ograniczenia wynikające z ochrony środowiska.

Rejon najlepszych gleb wymaga: przyspieszonej restrukturyzacji produkcji rolnej w kierunku tworzenia dużych, efektywnych gospodarstw farmerskich, wprowadzenia odpowiednich form postępu naukowo-technicznego oraz rozwoju infrastruktury technicznej.

Na obszarach najsłabszych gleb niezbędne jest przede wszystkim wprowadzenie komplementarnych funkcji produkcyjnych i usługowych, a także poprawa warunków życia przez rozwój infrastruktury społecznej i technicznej.

W Lubelskim Zagłębiu Węglowym oraz w Rejonie Chełmsko-Rejowieckim niezbędne jest wzbogacenie profilu gospodarczego, który mógłby zaangażować rezerwy siły roboczej, a także opanowanie negatywnego oddziaływania eksploatacji surowców na gospodarkę wodną i środowisko przyrodnicze.

Wiodącym zadaniem w Lubelskim Zespole Miejskim jest wykorzystanie potencjału intelektualnego wyższych uczelni dla wykształcenia silnego ośrodka wysokiej technologii, oddziałującego poprzez ośrodki innowacyjności i rozwinięte otoczenie biznesu na cały region. Wyraźnie jakościowy rozwój Lublina i aglomeracji musi respektować ograniczenia wynikające z dostępności zasobów wodnych.

Stolice obecnych województw, w ramach konsolidacji sieci osadniczej, powinny dążyć do rozwoju ośrodków innowacyjności i elementów regionalnej infrastruktury ekonomicznej, stając się ośrodkami aktywizacji i przedsiębiorczości.

Małe miasta, a szczególnie ośrodki powiatowe powinny się stać czynnikami pozytywnych przeobrażeń społecznych i kulturalnych, wzmacniając swoją bazę gospodarczą przez rozwój małych i średnich przedsiębiorstw i usług dla ludności zamieszkałej w zasięgu ich oddziaływania.

Przy dużym zróżnicowaniu przestrzennym regionu należy liczyć na uruchomienie mechanizmu wzajemnej stymulacji rozwoju poszczególnych obszarów, wyrównującego lub zapobiegającego napięciom i dalszym dysproporcjom w rozwoju.

Główne kierunki polityki przestrzennej

Z uwagi na zapóźnienie cywilizacyjne i ogólnie niski poziom rozwoju, cały region został zaliczony do strefy ograniczonych szans i potrzeby wzmożonego, ale zróżnicowanego zakresu interwencjonizmu państwowego. Obszar skoncentrowanych przeobrażeń strukturalnych to przede wszystkim aglomeracja lubelska, gdzie następować powinna konsolidacja funkcji specjalistycznych, z równoczesnym wzmocnieniem potencjału i zasięgu oddziaływania. Swoistą formą niezbędnych przeobrażeń jest wprowadzanie funkcji komplementarnych, w postaci turystyki i rolnictwa ekologicznego, na Roztoczu i Polesiu Lubelskim.

Na obszarze całego regionu powinna być dokonywana restrukturyzacja rolnictwa, ukierunkowana ogólnie na wzmocnienie jego struktur produkcyjnych. Węzłem infrastruktury gospodarczej o znaczeniu krajowym i regionalnym jest i pozostanie Lublin, koncentrujący na swoim obszarze wyższe uczelnie, banki i stacje radiowo-telewizyjne. Głównym zadaniem decydującym o przyszłości regionu jest lepsze powiązanie z głównymi szlakami infrastruktury gospodarczej i zasilanie biegnącymi stycznie do granic regionu. Oprócz wzmocnienia drogi ekspresowej Warszawa - Lwów, niezbędne są sprawne powiązania z autostradami A-2 i A-4 oraz budowa lotniska.

Niska kondycja zasobów ludzkich, szczególnie na tzw. ścianie wschodniej, wymaga wzmocnienia sieci osadniczej poprzez zwiększenie ilości i potencjału gospodarczego małych miast.

Symbioza przyrodniczych walorów, określonych zasięgiem obszarów chronionych i wartości kulturowych, predystynuje region do wykształcenia, w dłuższym okresie czasu, nowoczesnych form ekorozwoju i turystyki. W promocji turystyki ważną rolę powinny odegrać Zamość i Lublin.

Położenie przy wschodniej granicy Polski powoduje objęcie niemal całego regionu zasięgiem Euroregionu “Bug”, w którym istotną rolę odgrywają przygraniczne strefy ochrony środowiska. W ramach tego porozumienia powinny być rozwiązane sprawy połączeń komunikacyjnych, przejść granicznych oraz powiązań społecznych i gospodarczych.

Ogólnie polityka przestrzenna Ziemi Lubelskiej powinna polegać na wyważeniu niezbędnych tu silnych bodźców rozwoju, tak ekonomicznych jak i społecznych, z zachowaniem głównego waloru regionu, jakim jest względna równowaga między głównymi sferami życia, pozbawiona większych napięć i konfliktów.

Ważniejsze zadania realizacji polityki przestrzennej

Z punktu widzenia podmiotów polityki przestrzennej można wydzielić trzy pola zadaniowe. Interwencja państwa powinna przybrać formę bodźców i stymulatorów rozwoju przede wszystkim w zakresie postępu naukowo-technicznego, infrastruktury komunikacyjnej i gospodarki wodnej. Finansowa pomoc państwa powinna być udzielana na konkretne zadania, honorując zasady subsydiarności.

Drugie pole obejmuje zadania władz regionalnych, współpracujących w realizacji zadań rządowych, należy je wpisać w rozwój poszczególnych jednostek strukturalnych regionu. Głównym zadaniem w skali regionalnej jest zharmonizowanie rozwoju społecznego i gospodarczego ze środowiskiem przyrodniczym i wzmocnienie sieci osadniczej o nowe elementy inspirujące innowacyjność i przedsiębiorczość gospodarczą.

Trzecie pole jest domeną względnie samodzielnej działalności samorządów terytorialnych i wspólnot lokalnych, których głównym zadaniem jest poprawa warunków życia, przeciwdziałanie skutkom transformacji systemowej oraz budowa społeczeństwa obywatelskiego.

1. Zadaniem obejmującym cały region, ale realizowanym na poziomie podstawowym, jest budowa społeczeństwa obywatelskiego. Wysunięcie na plan pierwszy tego zadania wynika z dwóch przesłanek, tj.: z mozaikowej struktury regionu i stosunkowo niskiego poziomu rozwoju, przy jednoczesnych znacznych zasobach, dających możliwości rozwoju regionu. Stosunkowo drobna skala problemów oznacza możliwość poprawy obecnej sytuacji we własnym zakresie, przy wykorzystaniu struktury społeczeństwa obywatelskiego. Niezbędne jest stworzenie nowych form współpracy samorządu z gospodarczymi, zawodowymi i kulturalnymi organizacjami społecznymi. Konkretyzacja zadań w tym zakresie musi się odbywać w ramach jednostek strukturalnych i osadniczych, uwzględniając ich specyfikę. Zadaniami samoorganizującego się społeczeństwa Ziemi Lubelskiej są: mobilizacja społeczeństwa wokół zadań strategicznych decydujących o rozwoju regionu, podnoszenie poziomu aktywizacji i przedsiębiorczości, zwłaszcza w działalności gospodarczej, rozszerzanie zakresu uczestnictwa w ochronie środowiska kulturowego i przyrodniczego oraz rozwijanie różnych form samopomocy i samoobrony.

2. Niski rozwój cywilizacyjny całego regionu zmusza do opracowania i konsekwentnej realizacji kompleksowego programu postępu naukowo-technicznego. Program powinien być przygotowany przez władze wojewódzkie, z udziałem wyższych uczelni, instytucji finansujących i samorządów terytorialnych. Potrzeba skokowego rozwoju regionu w tym zakresie upoważnia do liczenia na wydatną pomoc władz centralnych. Program taki powinien obejmować utworzenie technopolu w Lublinie i jego filii, w postaci ośrodków innowcyjności w Zamościu, Chełmie i Białej Podlaskiej. Uzupełnieniem tej sieci na poziomie powiatowym powinny być zróżnicowane w swym profilu inkubatory przedsiębiorczości, pobudzające aktywność gospodarczą.

Elementem tego programu powinny być również ośrodki promocji i informacji gromadzące oferty lokalizacyjne i produkcyjne dla inwestorów krajowych i zagranicznych. Ważną rolę w realizacji programu powinny odegrać media, informujące społeczeństwo i kraj o atrakcyjnych możliwościach lokalizacyjnych i preferowanych kierunkach rozwoju.

Komplementarnymi zadaniami w podnoszeniu poziomu cywilizacyjnego są rozwój szkolnictwa wyższego, uwzględniający nowe wymagania w zakresie kształcenia i kwalifikacji, oraz reforma szkolnictwa średniego, uwzględniająca wymagania rynku pracy.

3. Czynnikiem dynamizującym rozwój kraju i regionu jest powstająca sieć infrastruktury ekonomicznej w postaci: banków i instytucji finansowych, agencji i fundacji, instytucji doradczych i szkoleniowych oraz izb gospodarczych. Istnieje swoista relacja między infrastrukturą ekonomiczną a poziomem rozwoju gospodarczego.

Ziemia Lubelska jest w początkowej fazie rozwoju tych instytucji. Główne ich skupienie ma miejsce w Lublinie. Traktując infrastrukturę ekonomiczną jako stymulator rozwoju gospodarczego, w głównych ośrodkach miejskich należy tworzyć sprzyjające warunki jej przyspieszonego powstawania.

Tego rodzaju instytucje pozarządowe:

- aktywnie uczestniczą w kształtowaniu profilu gospodarczego, zgodnie z predyspozycjami poszczególnych obszarów regionu,

- ułatwiają zasilanie i obsługę finansową, kierując środki na efektywne przedsięwzięcia,

- pomagają w określeniu warunków pożądanej restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych i rolniczych,

- stwarzają warunki doskonalenia i szybkiego przekwalifikowywania kadr.

4. Skromne zasoby wodne stanowią ewidentne ograniczenie rozwoju regionu. Deficyt wody, odczuwany głównie w aglomeracji lubelskiej, wymaga budowy dużego zbiornika retencyjnego w Oleśnikach oraz ochrony zbiorników wód podziemnych, uwzględniając szczególnie zagrożenia wynikające z eksploatacji węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Ważnym elementem racjonalizacji gospodarki wodnej z punktu widzenia rolnictwa jest modernizacja Kanału Wieprz - Krzna. Ze względu na skalę problemu obydwa zadania powinny być potraktowane jako programy rządowe, których realizacja wymaga współpracy z władzami regionalnymi i samorządowymi. Na całym obszarze pewną poprawę gospodarki wodnej można osiągnąć przez: budowę oczyszczalni ścieków, podnoszących jakość ograniczonych zasobów wodnych, wprowadzanie obiegów zamkniętych w zakładach produkcyjnych, tworzenie sieci małej retencji oraz wprowadzenie rygorów oszczędnego użytkowania wody przez przemysł i gospodarstwa domowe. Ten kompleks zadań przed przede wszystkim domeną samorządów terytorialnych i poszczególnych jednostek gospodarczych.

5. Dla złagodzenia negatywnych skutków odczuwanej peryferyjności regionu niezbędne jest podjęcie działań w kierunku wzmocnienia powiązań krajowych i międzynarodowych, wykorzystując je zarazem dla rozwoju samego regionu. Temu celowi powinna służyć realizacja następujących zadań:

- rozbudowa i modernizacja trasy szybkiego ruchu Warszawa - Lublin - Lwów,

- wzmocnienie powiązań regionalnych z autostradami A-2 i A-4,

- usprawnienie komunikacyjne na kierunku wschód - zachód (Radom - Lublin - Chełm - Łuck - Kijów),

- budowa nowych i modernizacja istniejących przejść granicznych, a szczególnie w Drohiczynie i Hrebennem,

- modernizacja powiązań kolejowych Warszawa - Lwów i Warszawa - Kijów oraz efektywniejsze gospodarczo wykorzystanie Linii Hutniczo-Siarkowej,

- budowa lotniska w Lublinie.

Komplementarnym zadaniem programu rządowego, który powinien objąć wszystkie te przedsięwzięcia, powinna być budowa i usprawnienie skromnych i niefunkcjonalnych powiązań regionalnych.

6. Na obszarze Ziemi Lubelskiej ma miejsce sprzężenie powszechnego ubóstwa z niskim stopniem zainwestowania terenu, czego efektem są: deformacja struktur demograficznych, zły stan zdrowotny ludności i niezadowalające warunki zamieszkania. Problem ten należy postrzegać przez pryzmat niskiego stopnia urbanizacji, którego wykładnią jest zamieszkiwanie 53% ludności na wsi. Poprawa tej sytuacji jest głównie zadaniem samorządów terytorialnych, a droga osiągania tego celu jest zróżnicowana przestrzennie.

Poprawa warunków życia w aglomeracji lubelskiej powinna się odbywać jedynie poprzez rozwój jakościowy, polegający na modernizacji istniejącego zainwestowania i likwidacji stref ubóstwa. Poprawę standardu życia na obszarach problemowych eksploatacji surowców można osiągnąć przez aktywne zaangażowanie lokalnych społeczności w zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, a samorządów terytorialnych w likwidację zaniedbań w infrastrukturze technicznej i społecznej. Podobny podział zadań będzie występował na obszarach o najwyższych produktywności rolniczej. Na ubogich obszarach wiejskich północnej części regionu poprawa warunków życia zależy od wsparcia finansowego i organizacyjnego władz regionalnych, których zadaniem jest pomoc w lepsze wyposażenie wsi w infrastrukturę techniczną i społeczną. Podobne zadania powinny być realizowane na obszarach objętych ochroną ekologiczną, jako pewien rodzaj rekompensaty za nałożone ograniczenia wynikające z ochrony środowiska przyrodniczego. Powszechnym obowiązkiem zarówno samorządów, jak i obywateli jest poprawa stanu sanitarnego i podnoszenie poziomu estetycznego środowiska zamieszkania, będącego jednym z głównym symptomów zacofania społecznego.

7. Restrukturyzacja gospodarki Ziemi Lubelskiej ze względu na jej niedorozwój będzie procesem długotrwałym. Ma ona charakter modernizacyjno-adaptacyjny, ze znacznym udziałem nowych inwestycji. Nowe inwestycje muszą pełnić tu rolę dźwigni postępu, wykorzystując znaczną swobodę lokalizacji i możliwości zastosowania wysokich technologii. Stopniowa zmiana profilu produkcyjnego powinna się odbywać w drobnej skali, przy udziale małych i średnich przedsiębiorstw wpisujących się w wielofunkcyjną strukturę produkcji.

Przestrzenne zróżnicowanie procesu restrukturyzacji rolnictwa uzależnione jest od wartości przestrzeni produkcyjnej. Na najlepszych glebach południowo-wschodniej i środkowej części regionu stopniowej zmianie struktury gospodarstw muszą towarzyszyć odpowiednie przeobrażenia infrastruktury komunikacyjnej (drogi) i energetycznej (energia elektryczna, gaz), stwarzając dogodne warunki dla powstawania przemysłu przetwórczego. Na terenach słabych gleb niezbędne jest wprowadzenie nowych funkcji, komplementarnych do produkcji rolnej, takich jak: drobna wytwórczość, agroturystyka i usługi, wykorzystujących odpowiednio przekwalifikowane rezerwy siły roboczej.

W większych ośrodkach miejskich i w aglomeracjach lubelskiej restrukturyzacji należy oprzeć na odpowiednio atrakcyjnych ofertach dla kapitału krajowego i zagranicznego, które wskazywałyby na korzyści inwestowania w regionie dysponującym: dobrymi warunkami środowiska przyrodniczego, znaczącymi zasobami surowcowymi, bliskimi wschodnimi rynkami zbytu, licząc na pozytywną rolę tworzonych równolegle ośrodków postępu naukowo-technicznego i rozwijającej się sieci otoczenia biznesu.

8. Opóźniony proces transformacji systemowej, przejawiający się w niskim stopniu prywatyzacji i udziału kapitału zagranicznego, jest przyczyną ujawniania się bezrobocia w skali lokalnej. Źródłem potencjalnego bezrobocia jest zacofane rolnictwo, charakteryzujące się nadmiarem siły roboczej.

W regionie istnieje możliwość opanowania powstającego bezrobocia przez: zmianę profilu szkolnictwa zawodowego, dokształcanie i przekwalifikowanie pracowników, stwarzanie warunków sprzyjających podejmowaniu własnej działalności, uruchamianie prac publicznych, co w sytuacji istniejących zaniedbań, zwłaszcza w zakresie infrastruktury jest niezbędne, przygotowanie preferencyjnych ofert dla tworzenia nowych miejsc pracy. Przy uruchomieniu takiego programu, odpowiednim zmianom powinny ulec formy pomocy społecznej. Zmierzać one powinny w kierunku bezpośredniego dotarcia do najbardziej potrzebujących i uwzględnienia ich faktycznej sytuacji.

Drugim pakietem zadań jest opieka społeczna nad ludźmi starymi, osieroconymi, chorymi i samotnie wychowującymi dzieci, a także opanowanie zjawisk patologii społecznej (narkomania, alkoholizm, przestępczość). Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom społecznym jest zbiorowym zadaniem samorządów terytorialnych, charytatywnych organizacji społecznych i wspólnot samopomocowych ludności.

9. Dostosowanie gospodarki do wymagań środowiska przyrodniczego nie powinno nastręczać szczególnych trudności, biorąc pod uwagę ukształtowany już niemal system obszarów chronionych, stosunkowo niewielką autropopresję i perspektywę zastosowania proekologicznych rozwiązań technicznych. Dwa obszary ekologicznego zagrożenia: chełmski i puławski są w fazie gasnącej, na skutek zastosowania nowych rozwiązań technicznych zmniejszających wydatnie zanieczyszczenie powietrza. Wszystkie nowe inwestycje powinny być poddane rygorystycznej ocenie ich wpływu na środowisko. Startując z niskiego poziomu zainwestowania, istnieją realne szanse dostosowania profilu gospodarczego poszczególnych części regionu do wymagań ekorozwoju. Ważną ich cechą powinna być mała skala podejmowanych przedsięwzięć, wynikająca z ograniczonych zasobów wodnych.

Sieć osadnicza, rozwijana stopniowo, powinna bezkolizyjnie wpisać się w lokalne uwarunkowania ekologiczne. Nadzór nad realizacją wprowadzania zasad ekorozwoju powinny sprawować władze regionalne, przy aktywnym współudziale stowarzyszeń i organizacji społecznych dbających o stan środowiska. Plany zagospodarowania przestrzennego, zatwierdzane przez samorządy terytorialne, powinny opierać się na strukturze przyrodniczej, nawiązującej do zewnętrznego systemu ekologicznego. Reformujące się szkolnictwo powinno włączyć do swoich programów edukacyjnych zakres wiedzy i informacji o środowisku przyrodniczym regionu.

10. W regionie Ziemi Lubelskiej czynnik społeczny odgrywa zasadniczą rolę w jego rozwoju. Wykorzystanie tego czynnika jest niemożliwe bez kultywowania tradycji regionalnej i utrzymania tożsamości ludności identyfikującej się z regionem. Drobna skala mozaiki kulturowej regionu wymaga dbałości o jej przejawy i drobne formy zachowań, mające swoje odzwierciedlenie w działalności stowarzyszeń kulturalnych, zespołów artystycznych i samorzutnie organizujących się grup ludności.

Specjalnych zabiegów ze strony samorządów i właścicieli nieruchomości wymaga ochrona obiektów i zespołów zabytkowych, przy merytorycznym i finansowym wsparciu władz regionalnych i urzędów konserwatorskich. Ważną rolę w funkcjonowaniu środowiska kulturowego mają do odegrania, we współczesnym społeczeństwie, instytucje kulturalne (teatry, muzea), mass media, takie jak: regionalne stacje radiowe i telewizyjne, lokalna i regionalna prasa i wydawnictwa. Pozwalają one na utrzymanie żywego kontaktu z tradycją, podtrzymując tożsamość ludności i zapewniając regionalną spójność.

Podsumowując przesłanki polityki przestrzennej Ziemi Lubelskiej, należy stwierdzić, że mimo stwierdzonego i odczuwanego zacofania cywilizacyjnego, przyszłość regionu rysuje się pozytywnie. Start z relatywnie niskiego poziomu i małego zaawansowania przeobrażeń ustrojowych, ale bez obciążeń nadmiernymi ograniczeniami i sytuacjami konfliktowymi, umożliwia, przy odpowiedniej mobilizacji wysiłków, dokonanie skokowego postępu. Należy wykorzystać znaczący potencjał tkwiący w zasobach naturalnych i pozytywnych cechach położenia, pozbawionych nadmiernej presji zewnętrznej.

Region oferuje atrakcyjne warunki wprowadzenia nowoczesnej technologii, która musi tu być stosowana w małej skali. Atutem regionu jest względna równowaga w zagospodarowaniu przestrzennym. Jej zachowanie powinno być zasadą realizacji programów rozwoju, opartych na przewadze działań we własnym zakresie nad celowymi interwencjonizmem z zewnątrz. Podstawowym warunkiem, a zarazem czynnikiem decydującym o rozwoju, jest kondycja ludności. W sferze społecznej muszą się dokonać zasadnicze i możliwie szybkie zmiany podnoszące aktywność, inicjatywność i przedsiębiorczość ludności. Służyć temu ma podnoszenie poziomu wykształcenia samoorganizacji społecznej. Ogólna poprawa samopoczucia i wiara we własne siły muszą iść w parze z otwarciem na przyszłość, o kierunkach działań określonych w celach strategicznych polityki przestrzennej.
 
 

24/02/aa