Wstęp
Wprowadzenie
Podstawy
formalne
Podstawy
merytoryczne
Założenia
ideowe
Uwarunkowania
zewnętrzne
Uwarunkowania
wewnętrzne
Identyfikacja
głównych problemów zagospodarowania przestrzennego kraju
Sfera społeczna
Sfera produkcyjna
Strefa ekologiczna
Infrastruktura techniczna
Podstawowe problemy rozwoju
Strategiczne cele polityki
przestrzennego zagospodarowania kraju
Ogólne cele polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju
Strategiczne cele polityki
przestrzennego zagospodarowania kraju w scenariuszu stymulacji rozwoju
Kierunki polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju
Główne kierunki polityki
przestrzennego zagospodarowania kraju według celów strategii stymulacji
rozwoju
Ujęcie podmiotowe kierunków
polityki przestrzennej
Samorząd terytorialny
Przestrzenne odniesienia
kierunków działania w strategii stymulacji rozwoju
I. Podstawowe
strefy polityki przestrzennej
II. Obszary
koncentracji przeobrażeń strukturalnych - wynikają ze zróżnicowanego przestrzennie
nasilenia procesów restrukturyzacyjnych
i
zdolności społeczeństwa do samodzielności.
III. Węzłowy
układ infrastruktury gospodarczej.
IV. Sieć zasilania
infrastruktury technicznej.
V. Przestrzenne
zróżnicowanie warunków życia.
VI. Trwałość
środowiska przyrodniczego i kulturowego.
VII. Powiązania
międzynarodowe.
Bibliografia
Autor: Elżbieta Wysocka; Jerzy Koziński
Tytuł: Przesłanki polityki przestrzennego zagospodarowania kraju*
Opracowanie to jest konsekwentną kontynuacją prac badawczych prowadzonych w Instytucie nad przestrzennym zagospodarowaniem kraju w sytuacji przeobrażeń ustrojowych i podziałem terytorialnym kraju. Zbiega się ono z przygotowanym przez CUP ustawowym dokumentem: Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Studium ma służyć Ministerstwu Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa w dyskusji i opiniowaniu kolejnych faz przygotowywanej koncepcji polityki oraz stanowić merytoryczną podstawę bieżącej działalności resortu, wynikającej z przypisanej mu ustawowo funkcji naczelnego organu administracji państwowej w sprawach zagospodarowania przestrzennego.
Układ opracowania wynika z interpretacji postanowień zawartych w ustawie o zagospodarowaniu przestrzennym, określających podstawowe elementy polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Składa się ono z czterech części:
- Część I Wprowadzenie wyjaśnia podstawy formalne i merytoryczne opracowania oraz określa jego założenia ideowe.
- Część II Uwarunkowania polityki przestrzennego zagospodarowania kraju przedstawia uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne mające wpływ na kształtowanie zagospodarowania przestrzennego, ustala strukturę problemową całości oraz wydobywa mechanizmy rozwoju i przekształceń struktury przestrzennej.
- Część III Strategiczne cele polityki przestrzennego zagospodarowania zarysowuje wizję przyszłości, określając zarazem preferencje rozwoju i cele strategiczne.
- Część IV Kierunki polityki przestrzennego zagospodarowania kraju wyprowadza ze strategii europejskich i ze scenariusza stymulacji rozwoju główne kierunki działania administracji publicznej w skali kraju i wyróżnionych obszarów. Immanentną częścią opracowania jest plan struktury ilustrujący ustalenia zawarte w tekście.
Podstawę formalną opracowania stanowi ustawa z 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym oraz inne akty prawne odnoszące się do planowania przestrzennego, takie jak ustawy: z 17 maja 1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych między organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw; z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości; z 14 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska; z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody; z 24 października 1974 r. Prawo wodne; z 15 lutego 1962 r o ochronie dóbr kultury i muzeach (wszystkie z uwzględnieniem późniejszych zmian).
Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym rozstrzyga charakter, cel i tok opracowania koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Z jej przepisów wynika, że:
- W celu określenia podstaw i kierunków polityki przestrzennej państwa naczelne i centralne organy administracji państwowej oraz wojewodowie prowadzą analizy i studia oraz opracowują koncepcje i sporządzają programy odnoszące się do obszarów i zagadnień odpowiednio do potrzeb i celów podejmowanych prac (art. 55). Interpretując ten przepis, należy rozumieć, że powyższe opracowania powinny poprzedzać przystąpienie do sporządzania dokumentu określającego politykę przestrzenną państwa lub być co najmniej prowadzone równolegle.
- Minister Kierownik Centralnego Urzędu Planowania, w trybie prac nad strategią rozwoju kraju, sporządza i aktualizuje koncepcję polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, określającą zwłaszcza przyrodnicze, kulturowe, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania i cele oraz kierunki tej polityki (art. 56 pkt 1). W myśl tych postanowień CUP jest odpowiedzialny za sformułowanie polityki przestrzennej państwa, wiążąc ją ściśle ze strategią rozwoju kraju. Określana jest również treść merytoryczna tego dokumentu.
- Minister Kierownika Centralnego Urzędu Planowania przedkłada Radzie Ministrów koncepcję, o której mowa w ust. 1. Rada Ministrów ustala, w jakim zakresie koncepcja stanowić będzie podstawę sporządzania programów dla realizacji ponadlokalnych celów publicznych wpływających na przestrzenne zagospodarowanie kraju (art. 56 pkt 2). Takie sformułowanie oznacza, że dokument nie jest przedmiotem zatwierdzenia, a Rada Ministrów władczo rozstrzygając, co ma on zawierać, traktuje ten dokument (planistyczny) jako przedmiot wewnętrznego obiegu administracji rządowej.
- Wojewoda w oparciu o koncepcje polityki przestrzennego zagospodarowania kraju sporządza studium zagospodarowania przestrzennego województwa określające uwarunkowania, cele i kierunki polityki przestrzennej państwa na obszarze województwa (art. 57 pkt 1). Należy rozumieć, że koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju jest zasadniczą podstawą studium wojewódzkiego. Koncepcja, traktowana jako wytyczna wyższego rzędu, nie oznacza jednak władczej ingerencji w treść studium.
- Studium podlega uzgodnieniu z Ministrem Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa (art. 57 pkt 3). Należy domniemywać, że podstawą uzgodnień jest koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, w której opracowaniu Ministerstwo to nie bierze bezpośredniego udziału, ale sprawuje pieczę nad studiami wojewódzkimi.
- Naczelne oraz centralne organy administracji państwowej sporządzają programy zawierające zadania rządowe służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych (art. 58 pkt 1).
- Programy, o których mowa w ust. 1, po uprzednim uzgodnieniu z Ministrem Kierownikiem Centralnego Urzędu Planowania i Ministrem Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, podlegają zatwierdzeniu przez Radę Ministrów (art. 58 pkt 2).
- Przedmiotem uzgodnień, o których mowa w ust. 2, jest spójność programu z koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju, studium zagospodarowania przestrzennego województw oraz zatwierdzonymi programami (art. 58 pkt 3).
Zatwierdzenie programów przez Radę Ministrów nadaje im charakter prawny potencjalnie wiążącej normy. Ich uprawomocnienie następuje poprzez wprowadzenie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Uzgodnienie z CUP dotyczy zgodności z koncepcją polityki zagospodarowania przestrzennego, natomiast uzgodnienia prowadzone przez MGPiB odnoszą się do spójności ze studiami zagospodarowania przestrzennego województw oraz zatwierdzonymi uprzednio programami, których rejestr prowadzi to Ministerstwo.
W konkluzji należy jeszcze raz stwierdzić, że opracowania dotyczące polityki przestrzennej państwa, na poziomie centralnym i regionalnym, mają charakter materiałów pomocniczych, a nie ogólnie obowiązującej normy.
Podstawy formalne polityki przestrzennego zagospodarowania kraju wynikają również z jej miejsca i roli w aktualnie funkcjonującym systemie decyzyjnym, złożonym: z układu resortowego, struktury podmiotów gospodarczych i z relacji zachodzących pomiędzy administracją rządową a samorządową. Na kształt procesów decyzyjnych wpływa postęp w zakresie decentralizacji i deregulacji.
Za podmioty polityki uznaje się administrację rządową szczebla centralnego, wojewódzkiego i rejonowego, samorząd terytorialny, struktury zarządzania gospodarką i społeczeństwo.
Organami, które wprowadzają politykę przestrzenną w system decyzyjny jest Centralny Urząd Planowania i Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa. Organy te regulują relacje międzyresortowe oraz związki między administracją centralną a terenową.
Obecny, realnie istniejący system decyzyjny jest niejasny i niestabilny. Zachodzą ciągłe zmiany w strukturze jego uczestników. Trwają prace nad reorganizacją administracji centralnej w kierunku zmniejszenia liczby resortów, modyfikowane są zarazem sposoby ich funkcjonowania i zakresy działania. Nadal otwarta jest sprawa reformy administracji publicznej i związanego z nią podziału terytorialnego kraju (powiaty, regiony). Rozstrzygnięcia te dotyczą struktury władzy i decydują o stopniu decentralizacji i relacjach między administracją rządową i samorządową.
Druga grupa zmian wpływających na proces decyzyjny dotyczy przeobrażeń strukturalnych w gospodarce, zachodzących pod wpływem procesów komercjalizacji, prywatyzacji, reprywatyzacji i restrukturyzacji. Zmieniają się proporcje między sektorami oraz siły nacisku związane z różnymi grupami interesów.
Trzecia grupa, obejmująca sferę społeczną, dotyczy reform obsługi ludności (edukacja, służba zdrowia, opieka społeczna) i samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego (tworzenie i funkcjonowanie fundacji, towarzystw i grup samopomocowych). Zmiany w tym zakresie wpływają na zwiększenie liczby podmiotów polityki przestrzennej.
O randze polityki przestrzennej państwa w systemie decyzyjnym świadczy jej ustawowo określony pomocniczy i uznaniowy charakter. Dążąc do maksymalizacji skuteczności polityki przestrzennej, w obecnej sytuacji, zająć można dwa stanowiska. Pierwsze, oparte na przyjęciu, w jej formułowaniu, rozstrzygających założeń merytorycznych i światopoglądowych, co oznacza jednoznaczność postawy wobec głównych ustaleń, czyli opowiedzenie się za określonym punktem widzenia. Wybranie tej drogi umożliwia konkretyzację zadań, a w konsekwencji zwiększenie skuteczności polityki, jednak przy świadomej kontrowersyjności rozstrzygnięć i uzależnienia realizacji zadań od czasu sprawowania władzy przez ekipę ją akceptującą.
Drugie stanowisko zakłada oparcie polityki
przestrzennej państwa na najbardziej stabilnych jej elementach, z pozostawieniem
szerokiego pola dla przyszłych rozstrzygnięć. Oznacza to obniżenie możliwości
konkretyzacji ustaleń i skuteczności oddziaływania polityki, co prowadzi
do mniejszej spójności podejmowanych decyzji. Obecna zmienna sytuacja okresu
przejściowego skłania do formułowania polityki według tej drogi.
Podstawy merytoryczne
Podstawy merytoryczne polityki przestrzennej zostały sformułowane na podstawie trzech rodzajów opracowań: prac własnych Instytutu GPiK odnoszących się do strategii rozwoju kraju i podziału terytorialnego państwa, studiów i programów rządowych o charakterze strategicznym, ze szczególnym uwzględnieniem rezultatów badań równolegle prowadzonych w ramach przygotowania koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (CUP), programów dotyczących procesów prywatyzacyjnych i restrukturyzacyjnych (resortowych i terenowych) oraz wyników studiów i badań prowadzonych przez inne ośrodki naukowe, a w tym: KPZK, IGiPZ PAN, EJRR i L Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalne znaczenie dla formułowania kierunków polityki przestrzennego zagospodarowania kraju mają wzorce zagraniczne, takie jak IV Raport planowania przestrzennego Holandii.
W Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej opracowano w latach 1991 1993 przesłanki zregionalizowanej strategii rozwoju kraju w ujęciu wariantowym, tj. strategii spolaryzowanego rozwoju i strategii zrównoważonego rozwoju (Wysocka E., Koziński J., 1993). Strategia spolaryzowanego rozwoju (wariant I) przyjmuje reguły gry rynkowej, kreując szczególnie korzystne warunki dla wolnej przedsiębiorczości, przy ograniczeniu roli państwa. Zakłada szybkie włączenie Polski do Unii Europejskiej i podporządkowanie się jej standardom. W strategii tej dominuje sfera produkcyjna, przy niezbędnych zabezpieczeniach sfer społecznej i ekologicznej. Powszechne zastosowanie tej strategii dałoby w efekcie: znaczący rozwój gospodarczy, poprawę obrazu ekonomicznego kraju, przyspieszenie zmian ustrojowych, pobudzenie wzmożonej przedsiębiorczości społeczeństwa, jednak kosztem odczuwalnego społecznie zróżnicowania warunków życia poszczególnych grup ludności i zabezpieczeń środowiska przyrodniczego i kulturowego.
Strategia zrównoważonego rozwoju (wariant II) zakłada znaczny zakres interwencjonizmu państwowego, zapewniającego bardziej wyrównane warunki życia oraz zwiększony protekcjonizm przez ochronę rynku krajowego. Jest ona nastawiona na łagodzenie negatywnych skutków transformacji systemowej. W tej strategii pierwszoplanowe miejsce zajmuje sfera społeczna, w różny sposób skorelowana z pozostałymi. Antycypując efekty realizacji strategii zrównoważonego rozwoju, można liczyć na: większe wyrównanie warunków życia i redukcję napięć, ograniczenie negatywnych skutków bezrobocia i degradacji środowiska oraz na bardziej równomierne rozłożenie w czasie i w przestrzeni obciążeń i korzyści. Ceną efektów pozytywnych jest ryzyko dość powszechnego i długookresowego utrzymania postawy roszczeniowej, utrata istniejących szans zróżnicowanego rozwoju, a w rezultacie groźba pojawienia się tendencji stagnacyjnych.
Odniesieniem przestrzennym obu strategii było 12 regionów, wyodrębnionych w wyniku prac studialnych nad terytorialnym podziałem kraju. Dla każdego regionu wydobyto:
- determinanty stabilizujące, wynikające z: położenia regionu, ogólnego potencjału mierzonego powierzchnią terenu i jego ludnością, uwzględniające powiązania zewnętrzne i strukturę wewnętrzną,
- uwarunkowania rozwoju określone diagnozą prospektywną sfer ekologicznej, społecznej i produkcyjnej oraz wiodącymi problemami,
- wizję przyszłości zarysowującą całościowy obraz regionu, wynikającą z istniejących szans i zagrożeń,
- możliwości wyboru kierunków działania, wyznaczone dwoma wariantami strategii spolaryzowanego i zrównoważonego rozwoju, które wyrażają rzeczywiste predyspozycje danego regionu.
W myśl postanowień ustawowych, bezpośrednią podstawą merytoryczną koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju jest Strategia dla Polski przyjęta przez rząd i Sejm. Dokument ten jest w istocie programową deklaracją intencji rządu, o charakterze postulatywnym i życzeniowym. Jest on wykładnią założeń ideowych opcji centro-lewicowej, sformułowanej w przekonaniu, że niezbędne reformy ustrojowe mogą być dokonywane mniejszym kosztem społecznym i bardziej równomiernym jego rozłożeniem. Strategia nosi cechy prospołeczne i reprezentuje tendencje wzmocnienia roli państwa, czego wyrazem jest propozycja utworzenia instytucji Skarbu Państwa, Ministerstwa Gospodarki i Ministerstwa Międzynarodowej Integracji Gospodarczej. W strategii szczególny nacisk kładzie się na politykę fiskalną. Sferę gospodarczą określają trzy cele: szybki wzrost gospodarczy, stabilizacja systemowa i makroekonomiczna oraz poprawa warunków życia. Strategia zakłada: podnoszenie międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki, zwiększony dopływ kapitału zagranicznego i stabilizację reguł gry ekonomicznej. Służyć temu mogą inicjowane przez rząd duże przedsięwzięcia o charakterze infrastrukturalnym i sektorowe programy restrukturyzacji. W przekonaniu autorów tej strategii, jest to strategiczna koncepcja zrównoważonego rozwoju, odpowiadająca na wyzwania cywilizacyjne.
Na strategię składają się: część ogólna i dziesięć programów. Trzy pierwsze: Partnerskie stosunki pracy Negocjalny mechanizm regulacji płac, Reforma systemu zabezpieczenia społecznego i Przeciwdziałanie bezrobociu odnoszą się do sfery społecznej i mają charakter działań krótkoterminowych i interwencyjnych. Strategię działania długookresowego określają programy dotyczące: Rozwoju obszarów wiejskich, Inwestowania i kapitału ludzkiego oraz Międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki. Blok odnoszący się do polityki finansowej tworzą trzy programy: Średniookresowa strategia finansowa, Rozwój i reforma sektora finansowego i Bezpieczeństwo obrotu gospodarczego oraz absorpcja szarej strefy.
Programy resortowe dotyczące: mieszkalnictwa, infrastruktury komunalnej, ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego, oświaty, znaczącego umocnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, porządku publicznego i zwalczania przestępczości, a także restrukturyzacji poszczególnych działów gospodarki pozostawiono w gestii ministerstw, wzmacniając w ten sposób układ resortowy. Uderza szczególnie przesunięcie programu ochrony środowiska z poziomu rządu na poziom resortowy.
Zarówno część ogólna, jak i poszczególne programy odnoszą się w zasadzie do kraju jako całości, ze sporadycznym adresowaniem do poziomu regionalnego, a rzadziej lokalnego. Odniesienia przestrzenne występują w sześciu programach i dotyczą instrumentarium polityki regionalnej państwa, odnowy i rozwoju infrastruktury społeczno-gospodarczej wsi, intensyfikacji działań na rzecz rozwoju regionalnego, konsekwencji koncentracji przemysłu w niektórych regionach oraz sukcesywnej decentralizacji systemu finansów publicznych, tworzenia banków regionalnych i dążenia do powiększania przestrzeni ekonomicznej na poziomie regionów.
Rolę polityki przestrzennej, w realizacji Strategii dla Polski, można sprowadzić do:
- zróżnicowania jej interpretacji w odniesieniu do odmiennych i często krańcowych uwarunkowań rozwoju poszczególnych obszarów kraju;
- koordynacji działań podmiotów gospodarczych, odpowiednio do predyspozycji poszczególnych układów funkcjonalnych;
- tworzenia platformy współdziałania administracji rządowej i samorządowej, umożliwiającej wykorzystanie możliwości i aspiracji poszczególnych jednostek terytorialnych;
- określenia sposobu postępowania w przestrzeni i czasie, różnicując odpowiednio hierarchię celów i dostosowując ich realizację do rzeczywistych możliwości;
- antycypowania spodziewanych efektów, przewidując skutki podejmowanych decyzji w myśl założeń Strategii dla Polski.
Za materiały poprzedzające koncepcję przestrzennego zagospodarowania kraju można uznać opracowane przez CUP w 1994 r. dwa dokumenty, tj. Raport o polityce regionalnej. Diagnoza (marzec) i Zasady polityki regionalnej państwa (lipiec) oraz Koncepcję polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Raport 2000 plus. Hipoteza, tom I i tom II, wykonany w 1995 r.
Diagnoza zawiera: makroekonomiczne uwarunkowania polityki regionalnej; regionalne zróżnicowania przebiegu i skutków procesów transformacji; cele, instrumenty i instytucje polityki regionalnej państwa w latach 1990 1993 oraz międzynarodowy wymiar polityki regionalnej w Polsce. Diagnoza opracowana została w układzie 49 województw, klasyfikując je na regiony (województwa): wiodące w procesach transformacji, słabo rozwinięte, koncentracji przemysłów surowcowych i tradycyjnych, depresji społeczno-ekonomicznej oraz na pozostałe regiony. Z diagnozy przebiegu i skutków procesów transformacji gospodarki w układzie przestrzennym wynika, że w latach 1990 1993 zaszły istotne zmiany w strukturze przestrzenno-gospodarczej kraju, spowodowane różną zdolnością adaptacyjną poszczególnych województw. Postępuje dalszy proces polaryzacji regionów, wymagający prowadzenia aktywnej polityki państwa, mającej na celu przełamywanie recesji i pobudzanie rozwoju całego kraju poprzez identyfikację i wykorzystanie zróżnicowanych cech, zasobów i predyspozycji poszczególnych regionów (Raport o polityce , 1994).
Wnioski z oceny polityki regionalnej państwa w latach 1990 1993 otwierają Zasady polityki regionalnej państwa. Stwierdza się w nich, że:
- polityka regionalna kształtowała się pod wpływem priorytetów polityki makroekonomicznej,
- świadomie skoncentrowano się na polityce monetarnej i łagodzeniu szczególnie drastycznych skutków transformacji gospodarki na rynku pracy,
- przedmiotem interwencji centrum stały się niemal wyłącznie obszary szczególnego zagrożenia wysokim bezrobociem strukturalnym,
- środki budżetowe przeznaczone bezpośrednio na politykę regionalną państwa były znikome,
- na szczeblu centralnym nie było organu rządowego odpowiedzialnego za politykę regionalną,
- nastąpił zanik podmiotowości prawnej i materialnej regionów wojewódzkich, sytuacja ta sprzyjała umocnieniu się pionowego układu administracji rządowej (o właściwości szczególnej), kosztem układu poziomego (o właściwości ogólnej).
Za międzynarodowe impulsy polityki regionalnej uznano możliwości korzystania między innymi z pomocy technicznej i środków inwestycyjnych Unii Europejskiej na cele rozwoju regionalnego oraz szanse rozwoju polskich regionów przygranicznych, wynikające z nasilającej się współpracy międzynarodowej.
Opracowane przez CUP zasady nie zawierają merytorycznych założeń polityki regionalnej państwa, ograniczają się do budowy struktur instytucjonalnych takiej polityki oraz określenia źródeł gromadzenia środków centralnych na wspieranie rozwoju regionów. Narzędziem polityki regionalnej mają być regionalne (wojewódzkie) programy restrukturyzacji i rozwoju o charakterze informacyjno-ofertowym. Obecnie na szczeblu rządowym opracowane są już programy restrukturyzacji województw: wałbrzyskiego, łódzkiego i katowickiego.
Opracowana przez CUP Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (hipoteza) przedstawiona została w dwóch tomach. Tom I zawiera:
- systemowe uwarunkowania kształtowania polityki przestrzennej państwa (kształtowanie polityki przestrzennej państwa w procesie transformacji systemowej, europejski kontekst przekształceń polskiej przestrzeni, ocena przydatności długookresowej koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju z 1990 r., koncepcja Polska 2000 plus w kształtowaniu i realizacji polityki przestrzennej państwa),
- podstawowe sytuacje problemowe kształtowania polityki przestrzennej państwa na przełomie XX i XXI wieku (polska przestrzeń w świetle strategii Europa 2000 plus, sytuacje problemowe kształtowania przestrzeni społeczno-ekonomicznej w procesie transformacji, sytuacje ekologiczne decydujące o rozwoju społeczno-gospodarczym i przekształcenia przestrzennego zagospodarowania kraju w XXI wieku, aspekty przestrzenne wstępnych wyników prac nad długotrwałą koncepcją rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, współczesne procedury funkcjonowania i rozwoju miast i aglomeracji polskich, wpływ przekształceń strukturalnych rolnictwa na zagospodarowanie przestrzenie wiejskiej).
Tom I jest przeglądem podstawowych uwarunkowań i sytuacji problemowych wpływających na politykę przestrzenną.
Tom II przedstawia cztery hipotetyczne ujęcia polityki przestrzennej państwa. Są to:
- hipoteza kontynuacji koncepcji umiarkowanej policentrycznej koncentracji podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie: czy i na ile koncepcja polityki przestrzennej państwa, której istotą był paradygmat umiarkowanej, policentrycznej koncentracji może być kontynuowana w warunkach wynikających z polskiej transformacji ustrojowej i nowych jakościowo uwarunkowań międzynarodowych,
- hipoteza polaryzacji strategia rozwoju a polityka regionalna Polski przedstawia założenia i przewidywane skutki polityki regionalnej Polski, nastawionej na uzyskanie możliwie szybkiego wzrostu gospodarczego kraju w okresie 10 lat (do roku 2005) przy jednoczesnym zapewnieniu podstaw do rozwoju w przyszłości. Prezentowany scenariusz określony jako rynkowo-liberalny wynika z obiektywnych uwarunkowań rozwoju kraju u progu XXI wieku,
- hipoteza ekorozwoju w warunkach polskiej transformacji systemowej nawiązuje do głównych uwarunkowań wynikających z procesu transformacji polskiej gospodarki na przełomie XX i XXI wieku, rozwija założenia programu ekorozwojowego, wskazuje na konieczność kształtowania rozwoju ekologicznie uwarunkowanego jako niczym nie zastępowalnego warunku realizacji strategicznych celów rozwoju,
- hipoteza rozwoju zrównoważonego w polityce przestrzennej państwa podejmuje próbę sformułowania paradygmatu kształtowania polityki przestrzennej państwa z uwzględnieniem zarówno kryteriów efektywnościowych jak i społecznych aspiracji do sprawiedliwości i równości ťszans dla każdegoŤ. Jest to otwarta koncepcja zrównoważenia rozwoju i przestrzennego zagospodarowania kraju w warunkach funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej w zdecentralizowanym państwie demokratycznym, integrującym się dynamicznie z Europą. Całe opracowanie (tomy I i II) ma charakter autorski. Każdy rozdział i każda hipoteza jest firmowana przez innego autora i cechuje się odmiennym punktem widzenia oraz różną strukturą problemową. We wprowadzeniu stwierdza się, że przedstawione w raporcie hipotezy nie upoważniają do wyboru jednej z nich jako podstawy sformułowania założeń koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, tworzą zaś konstrukcję intelektualną, która może stanowić ich ważną przesłankę oraz uwarunkowują selektywnie dalszy proces prac studialnych nad polską przestrzenią XXI wieku.
W ostatnich 10 latach były prowadzone rozległe studia w : Komitecie Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Instytucie Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN oraz Europejskim Instytucie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego Uniwersytetu Warszawskiego odnoszące się do polityki przestrzennej.
Podzielić je można na prace dotyczące: diagnozy stanu, podstaw i zasad polityki przestrzennej, regionalizacji i podziału terytorialnego kraju oraz metodologii opracowywania polityki przestrzennej. Koncepcja studiów diagnostycznych nad gospodarką przestrzenną Polski powstała w 1981 r. (KPZK PAN). Wstępne wyniki badań oraz prognozę opublikowano w 1983 r., a raport końcowy w 1987 r. Problemy polityki przestrzennej w ujęciu ogólnym i problemowym (konflikty polskiej przestrzeni oraz procesy urbanizacji) przedstawiono w 1982 r. w KPZK, a zasady polityki przestrzennej w 1989 r. W międzyczasie podjęto próbę określenia instrumentów polityki przestrzennej (1986) oraz założeń planu przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2000 (1987). Od roku 1989 datują się opracowania związane z transformacją systemową, dotyczące: współczesnych problemów gospodarki przestrzennej Polski (UW), gospodarki przestrzennej w procesie przejścia do systemu rynkowego (KPZK), restrukturyzacji regionów jako problemu współpracy europejskiej (UW), oraz polityki regionalnej w procesie transformacji ustrojowej Polski (KPZK). Studiom nad polityką przestrzenną towarzyszyły prace nad regionalizacją kraju i podziałem administracyjnym. Poglądy i opinie w tej mierze przedstawiono w biuletynach KPZK z 1984 i 1986 r., a pierwsze kompleksowe koncepcje pojawiły się w roku 1991 (KPZK), podbudowane analizą doświadczeń zachodnioeuropejskich (UW, KPZK). Prace nad metodą dotyczyły zapisu scenariuszowego, diagnozy i prognoz (1988, UW) oraz zmiany paradygmatu gospodarki przestrzennej (1991, KPZK).
W formułowaniu polityki przestrzennej ważną rolę odgrywają doświadczenia państw Europy Zachodniej o ukształtowanym ustroju demokratycznym i rozwiniętej gospodarce rynkowej. Za wzorcowe ujęcie polityki przestrzennej państwa można uznać IV Raport planowania przestrzennego Holandii, zatytułowany Na drodze do 2015. Składa się on z pięciu rozdziałów. Raport otwiera wstęp określający zawartość dokumentu. Część merytoryczna zawiera opis zmian społecznych i ich wpływ na planowanie, z podziałem na cztery bloki tematyczne: internacjonalizacja gospodarcza; rolnictwo, przyroda i rekreacja; środowisko i mobilność; dobrobyt, ludność i urbanizacja (rozdział 2).
Trzon opracowania stanowi rozdział 3, poświęcony głównym kierunkom polityki, na który składają się:
- zadania planowania przestrzennego, do których zaliczono: pomoc w wykorzystaniu szans oraz określenie standardów i parametrów; koordynację strumienia inwestycji i działalności administracji (preferencja rynku i jakości życia);
- codzienne środowisko życia jako zasadniczy kierunek działania odnoszący się do: terenów zurbanizowanych; mobilności i dostępności komunikacyjnej; surowców, energii i odpadów oraz modeli kształtowania terenów rolnych;
- przestrzenny scenariusz rozwoju kraju, z wyraźnym nastawieniem na kontekst międzynarodowy, uwzględniający: główne porty i osie transportu, węzły miejskie, obszary wodne oraz potencjał regionów; całość ujęta obszarowo, z wyróżnieniem: kierunków polityki ekologicznej i strategii rozwoju obszarów wiejskich;
- konsekwencje polityki dla użytkowania terenów w regionach;
- polityka wyróżnionych obszarów.
Rozdział czwarty omawia instrumenty realizacyjne, takie jak: plany, finanse, kluczowe programy i gospodarkę terenami, łącznie z harmonogramem działań. Opracowanie zamyka lista kluczowych decyzji planistycznych. Treść jest ilustrowana schematami i wykresami oraz dwiema mapami struktury przestrzennej i scenariusza rozwoju.
W raporcie holenderskim dominuje selektywne
ujęcie problemowe, z eksponowaniem zagadnień jakości życia i kontekstu
międzynarodowego. Adresowanie ustaleń do układów przestrzennych ma wyraźnie
ogólny charakter. Problemy ujmowane są dynamicznie. Wychodząc od stanu
istniejącego, eksponuje się trendy i konsekwencje obserwowanych procesów
w bliższym i dalszym okresie. Zidentyfikowane problemy usiłuje się rozwiązać
poprzez wszechstronne działania, wykorzystując różne formy współpracy.
Proponowane zmiany idą w kierunku racjonalizacji i intensyfikacji wykorzystania
stanu posiadania oraz specjalizacji układów przestrzennych. Różnice regionalne
traktuje się jako główny motor rozwoju.
Założenia ideowe
Formułowanie każdej polityki przestrzennej powinno poprzedzać opracowanie strategii rozwoju. Pierwszym krokiem w kierunku konkretyzacji polityki przestrzennej jest wybór wariantu strategii rozwoju, mającego stać się jej podstawą. Przejście od strategii do polityki oznacza realizację intencji, z uwzględnieniem pełnych konsekwencji podejmowanych działań. O ile strategie opiera się na trwałych elementach rzeczywistości, to polityka wchodzi w płynny układ stosunków społecznych.
Podstawę ideową i merytoryczną polityki przestrzennego zagospodarowania kraju tworzy wybrana strategia rozwoju. Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia, zarówno własne, jak i innych zespołów autorskich, w opracowaniu hipotetycznych strategii rozwoju kraju, takich jak: strategie spolaryzowanego i zrównoważonego rozwoju (IGPiK, 1993) oraz strategie kontynuacji, polaryzacji ekorozwoju i rozwoju zrównoważonego (CUP, 1995), zdecydowano się na opracowanie polityki przestrzennej opartej na strategii stymulacji rozwoju.
Strategia stymulacji rozwoju wyprowadzona została z przeświadczenia o dominującym znaczeniu procesów i mechanizmów samoczynnych (środowisko naturalne, gospodarka rynkowa, samoorganizujące się społeczeństwo) oraz z podmiotowego charakteru polityki przestrzennej. Strategia taka sprowadza się do świadomego oddziaływania na samoorganizującą się rzeczywistość, w przeciwieństwie do ujęć dyrektywnych, normatywnych i projektowych.
Strategia stymulacji rozwoju wyraża się poprzez rozpoznanie relacji między podstawowymi procesami i zjawiskami zachodzącymi w zagospodarowaniu przestrzennym, przez określenie intencji, nadając odpowiednie znaczenie podejmowanym działaniom (cele) oraz przez ustalenie możliwości i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Tak pojęta strategia ma szanse ustrzec się nadmiernego woluntaryzmu (strategia spolaryzowanego rozwoju) i niepożądanej dyrektywności (strategia zrównoważonego rozwoju).
Założeniem metodycznym jest podjęcie ryzykownej próby strukturalnego zintegrowania strategii stymulacji rozwoju z formułowaniem polityki przestrzennej w układzie odpowiadającym ustawowo określonej strukturze opracowania (uwarunkowania, cele, kierunki). Możliwość podjęcia takiej próby dają dotychczasowe doświadczenia zespołu autorskiego oraz bogaty zestaw studiów i materiałów wyjściowych.
Na sposób formułowania konkretnej polityki przestrzennej wpływa rozumienie jej istoty. Polityka przestrzenna jest to sposób działania, wyrażony w kategoriach czasowo-przestrzennych, wskazujący miejsce i czas podejmowania i realizacji decyzji. Obejmuje ona zamierzenia i działania wpływające na stan i funkcjonowanie środowiska człowieka, łącząc specyficzne cechy wyodrębniających się elementów zagospodarowania z zasadami funkcjonowania poszczególnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego.
Głównym zadaniem polityki przestrzennej jest koordynacja działania różnych jej podmiotów, polegająca na łączeniu poszczególnych zamierzeń pod względem czasu i miejsca realizacji, ich funkcjonowania oraz uzyskania efektów końcowych. Drugim zadaniem polityki jest stymulacja rozwoju poprzez inspirację lepszego wykorzystania istniejącego zainwestowania i tworzenie zachęt dla pożądanych kierunków działania. Temu celowi służy otwartość i ofertowość ujęć polityki przestrzennej, wykorzystujące szeroki zakres skorelowanych informacji o szansach i możliwościach rozwoju.
Polityka przestrzenna jest sprawą publiczną, podejmującą wysiłek godzenia celów partykularnych z ogólnospołecznymi. Tworzy ona platformę porozumienia pomiędzy wszystkimi uczestnikami realizacji przyjętych celów, wykorzystując perswazję, przekonywanie i namowę poprzez szerokie konsultacje i negocjacje prowadzące do ogólnego porozumienia. Warunkiem osiągnięcia konsensusu jest zgodnie przyjęty obraz rzeczywistości, przedstawiony w kategoriach jakościowych, funkcjonowania układów oraz istniejących i potencjalnych konfliktów. Ostatecznym efektem porozumienia powinna być zaakceptowana hierarchia wartości i kolejność priorytetów. Wykładnią przyjętego stanowiska jest podział zadań z wyraźnym wyodrębnieniem (w czasie i w przestrzeni) interwencjonizmu państwowego, stanowiącego istotę polityki przestrzennej państwa, zróżnicowanego przestrzennie co do przedmiotu i formy oddziaływania.
Świat wchodzi w nową erę rozwoju. Symptomem przełomu jest zerwanie ciągłości przeobrażeń historycznych, charakteryzujące się:
- przejściem od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego, czyli od społeczeństwa pracy do społeczeństwa wiedzy,
- zmniejszeniem roli państwa na rzecz układów międzynarodowych i tworzenia społeczeństwa obywatelskiego,
- odstąpieniem od centralizacji na rzecz decentralizacji i deregulacji, czyli zmniejszeniem znaczenia pionowych układów hierarchicznych na rzecz poziomych struktur sieciowych.
Tak więc przyszłość nie jest prostą kontynuacją teraźniejszości. Cechuje ją wysoki stopień niepewności i ryzyka wynikającego między innymi z braku ciągłości procesów i zmian jakościowych.
Podstawową cechą współczesnych przeobrażeń są głębokie zmiany struktur demograficznych, spowodowane zróżnicowanym przyrostem naturalnym i długowiecznością oraz nabywaniem praw obywatelskich przez coraz większą liczbę grup ludności (kobiety, gospodarstwa domowe, grupy zawodowe, wiekowe i etniczne). Ogólnym efektem tych przemian jest dezintegracja społeczeństwa, a indywidualizacja życia staje się losem zbiorowym. Procesy społeczne i gospodarcze wymagają daleko idącej reformy w zakresie edukacji, opieki zdrowotnej i społecznej.
Głównym czynnikiem zmian cywilizacyjnych w sferze gospodarczej jest globalizacja zjawisk, wyrażająca się przede wszystkim powstawaniem rozlicznych układów ponadnarodowych, takich jak: Unia Europejska, NAFTA, Rejon Pacyfiku, GATT WTO itp.). Globalizacja wymusza: wzrost konkurencyjności (wyższa jakość, stała innowacyjność), wzmożoną wymianę dóbr i elastyczność zarządzania.
Nastąpiło radykalne przesunięcie w strukturach zatrudnienia ze sfery produkcji (w rolnictwie i przemyśle) do sfery usług i nauki, robotyzacja i automatyzacja procesów wytwórczych spowodowała wzrost czasu wolnego. Kumulatywnym efektem zmian w sferze produkcji jest nowa stratyfikacja społeczeństwa związana z fenomenem wzrostu gospodarczego, bez wzrostu zatrudnienia. Motorem przeobrażeń staje się ścisłe sprzężenie nauki, techniki i produkcji, oparte na sieci silnych ośrodków postępu naukowo-technicznego (centra innowacyjności, parki naukowo-techniczne, technopole). Głębokie przemiany w rolnictwie zmierzają do dalszego wzrostu produktywności, przy równoczesnym dążeniu do zachowania jego tradycyjnych walorów kulturowych i środowiskowych, poprzez różne formy współdziałania z innymi funkcjami.
Największą zmianą od przełomu lat 70 jest nowy stosunek człowieka do przyrody. W obliczu zagrożenia egzystencji ludzkiej, podejmowane są świadome wysiłki przejścia od ekspansywnego wykorzystania zasobów naturalnych do harmonijnej symbiozy ze środowiskiem przyrodniczym, traktując je jako wyznacznik rozwoju społeczno-gospodarczego. Główną przyczyną zmian w świadomości i postawie społeczeństwa jest bezpośrednio odczuwalna degradacja środowiska, spowodowana antropopresją, mającą swoje źródła w zmianie proporcji między odpornością ekosystemów a agresywnością środowiska zurbanizowanego, a także rolnictwa i gospodarki leśnej. Odpowiedzią na te wyzwania jest konkretyzująca się koncepcja trwałego, zrównoważonego rozwoju, zakładająca korzystanie z odnawialnych zasobów przyrody w sposób umożliwiający ich odtwarzanie i zachowanie trwałych wartości (zasoby nieodnawialne) dla przyszłych pokoleń. Globalizacja zjawisk i otwartość życia współczesnych społeczeństw jest przyczyną zderzenia się kultur i powstawania światopoglądu relatywistycznego, powodującego rozpad tradycyjnego systemu wartości.
Zachodzące zmiany w widoczny sposób odbijają się na kształtowaniu środowiska człowieka. Do przeszłości przechodzą reguły Karty Ateńskiej, bazującej na: segregacji funkcji, typizacji i normalizacji, radykalnej przebudowie istniejącego zainwestowania i na kreowaniu docelowych rozstrzygnięć w dużej skali. W ich miejsce postuluje się: dynamiczną jedność miasta z otoczeniem, wielofunkcyjność struktur przestrzennych oraz integrację celów ekologicznych i kulturowych z celami rozwoju społecznego i gospodarczego we wszystkich skalach przestrzennych. System transportu, jako szkielet układów osadniczych, zapewniając większą dostępność i mobilność, ma godzić komunikację zbiorową ze stale wzrastającą motoryzacją indywidualną. Cechą nowego środowiska człowieka powinien być ład i wewnętrzna harmonia realizowana zgodnie z rodzącą się ideą miasta zdezintegrowanego, nastawionego na potrzeby indywidualnego obywatela, oferując mu szerokie możliwości wyboru miejsca zamieszkania, pracy, wypoczynku i zaspokojenia potrzeb. Osadnictwo postrzegane jest jako system stanowiący najbardziej efektywny czynnik rozwoju społecznego.
Otwarcie na świat i świadomość zachodzących przeobrażeń prowadzą do przekonania, że jesteśmy skazani na dostosowanie się do ogólnych kierunków rozwoju. Kwestią otwartą pozostaje tylko tempo i czas osiągania pożądanych efektów, mierzonych aspiracjami i akceptacją społeczną. Sposobem na włączenie się Polski w nurt zmian globalnych jest integracja z Unią Europejską. Oznacza to przyjęcie ogólnych celów Unii, którymi są:
- rozwój gospodarczy oparty na stymulacji eksportu w krajach dotkniętych kryzysem i interwencji na obszarach upadających,
- wyrównywanie zróżnicowań regionalnych w krajach o opanowanej sytuacji gospodarczej,
- rozwój jakościowy, ożywienie centrów miast, położenie akcentu na zarządzanie zasobami,
- poprawa komunikacyjnych i telekomunikacyjnych powiązań z obszarami słabiej rozwiniętymi, zmniejszenie energochłonności systemów,
- współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego (powiązania z ochroną środowiska) i ochrony środowiska (respektowanie wymagań środowiska).
Ostatecznym celem Unii jest pełna jedność gospodarcza i polityczna, oznaczająca: wspólną politykę zagraniczną i obronną, jeden system monetarny oraz ujednolicony wymiar sprawiedliwości. Pokonanie dystansu, jaki dzieli Polskę od Unii Europejskiej jest możliwe przez konsekwentną realizację programu działań dostosowawczych wynikających z zawieranych kolejno porozumień, do których należą:
- upodmiotowienie regionów, będące warunkiem samorozwoju opartego na poczuciu tożsamości społeczności lokalnych,
- przyspieszenie restrukturyzacji sfery gospodarczej i szeroka prywatyzacja stanowiąca warunek podniesienia konkurencyjności polskich wyrobów,
- tworzenie odpowiedniej infrastruktury technicznej i organizacyjnej kształtującej atrakcyjne warunki dla kapitału zagranicznego,
- osiągnięcie względnej stabilności funkcjonowania państwa poprzez umocnienie pieniądza i zagwarantowanie konstytucyjnych praw dla działalności gospodarczej. Integracja z Unią Europejską oznacza również nową sytuację geopolityczną, określającą zasady współpracy międzynarodowej i transgranicznej.
W kategoriach polityki przestrzennej, w Unii Europejskiej zarysowane zostały dwa scenariusze specjalizacji i koncentracji (Wysocka E., 1995) oraz szans i strefowania. W obydwu scenariuszach ogólne cele są tożsame, a mianowicie: ochrona najwyższych wartości kulturowych i przyrodniczych, wydobycie specyfiki i zróżnicowań przestrzennych oraz stworzenie korzystnych warunków dla rozwoju społecznego i gospodarczego zapewniającego dalszy wzrost dobrobytu. Rozwój ekonomiczny warunkowany jest respektowaniem wymagań środowiska przyrodniczego.
Scenariusz specjalizacji i koncentracji jest nastawiony na globalizację procesów, które prowadzą do hierarchii układów przestrzennych. Dominują funkcje o międzynarodowym zasięgu, takie jak: zarządzanie biznesem, siedziby towarzystw i banków oraz ośrodki kultury, informacji i mediów. Funkcje te będą się koncentrowały w metropoliach, wiążąc międzynarodowy handel i transport z wielkimi portami morskimi i lotniczymi. Inne funkcje, jak drobny przemysł i rolnictwo, będą zmierzały do pogłębienia specjalizacji, poszukując dla siebie optymalnych warunków rozwoju.
Scenariusz szans i strefowania, nazywamy także węzłowo-strefowym, opiera się na rozwoju gospodarczym regionów i mniejszy nacisk kładzie na układy hierarchiczne i specjalizację funkcji. W rozwoju gospodarczym wykorzystuje się walory sieci osadniczej, takie jak dobre połączenia i węzły komunikacyjne, kwalifikacje siły roboczej oraz atrakcyjność środowiska przyrodniczego i zurbanizowanego. Zmniejszenie roli rolnictwa, przy wzroście jego produktywności, zmusi je do integracji z innymi funkcjami, a przede wszystkim z rekreacją i ochroną walorów środowiska przyrodniczego.
W obu scenariuszach główne elementy sieci osadniczej zostały podzielone na cztery kategorie: metropolie (do których zaliczono trzy duże konurbacje Londynu, Paryża i Berlina), europole (Amsterdam, Bruksela, Düsseldorf, Frankfurt, Hamburg, Kopenhaga, Mediolan, Monachium) miasta europejskie oraz miasta rozwojowe.
W praktyce scenariusze te mają charakter komplementarny, a rozwój sieci osadniczej postępuje i postępować będzie tymi dwiema pozornie przeciwstawnymi drogami. W pierwszym dominuje duża skala ujęć i ocen procesów i zmian wyznaczających pozycję głównych ośrodków w skali globalnej i europejskiej. Drugi natomiast odnosi się do skali regionalnej (Europa Regionów) i podkreśla spójność systemu osadniczego. Szczególne miejsce w idei Europy Regionów zajmują Euroregiony jako obszary współpracy przygranicznej, odgrywające istotną rolę w procesie integracyjnym Europy.
Rozwój sieci osadniczej jest ściśle skorelowany z rozwojem systemów komunikacyjnych i transportowych, w których główną rolę odgrywają węzły komunikacji, z uwagi na wzrost prędkości pojazdów i sprawności technicznej. Obecnie w europejskich układach sieciowych większego znaczenia nabierają połączenia komunikacyjne z Europą Centralną i Wschodnią.
Przyjmując ogólny sposób podejścia do polityki przestrzennej wypracowany w Unii Europejskiej, należy pamiętać, że sieć osadnicza Polski była i jest integralnym elementem układu europejskiego, rozwijanego na podstawie wspólnych wzorców kulturowych. W procesach integracyjnych Polski z Unią Europejską główną rolę odgrywać będą:
- powiązania komunikacyjne poprzez budowę autostrad, przede wszystkim na linii wschód-zachód (Berlin-Warszawa-Moskwa oraz Drezno-Wrocław-Kraków-Kijów) oraz modernizacja linii kolejowych (TGW, Eurocities),
- dostosowanie podziałów terytorialnych do idei Europy Regionów poprzez utworzenie dużych, silnych województw gwarantujących współpracę międzynarodową na właściwym poziomie,
- wzmocnienie konkurencyjności głównych ośrodków miejskich kraju, szczególnie tworząc sprzyjające warunki dla rozwoju funkcji międzynarodowych tak gospodarczych, jak i kulturowych,
- stopniowa, ale przyspieszona adaptacja do standardów europejskich odnoszących się szczególnie do jakości życia, środowiska przyrodniczego i współpracy gospodarczej.
Uwarunkowania wynikające z integracji z
Unią Europejską muszą stanowić istotny czynnik kształtowania polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju.
Uwarunkowania wewnętrzne
Uwarunkowania wewnętrzne wynikają z cech przejściowego okresu transformacji systemowej, charakteryzującej się ścieraniem się tendencji proreformatorskich z zachowawczymi oraz odziedziczonego stanu zagospodarowania przestrzennego kraju.
Zdolności adaptacyjne Polski określa dystans dzielący Polskę od europejskich krajów wysoko rozwiniętych, struktura gospodarki oraz mentalność społeczeństwa. Dysproporcje dotyczą przede wszystkim poziomu życia (zarobki kształtują się jak 1:10)2 i wykształcenia (wyższe wykształcenie jak 1:3) oraz poziomu rozwoju nauki i techniki (nakłady na badania naukowe jak 1 do ponad 20) czego konsekwencją jest zacofanie technologiczne i słaba odporność na zmienność koniunktury.
Struktura polskiej gospodarki nie odpowiada współczesnym wymaganiom. Zbyt dużą rolę odgrywa nadal przestarzały przemysł surowcowy i ciężki (hutnictwo, górnictwo), tworzące trzon sektora państwowego. Szczególne problemy stwarza rolnictwo, zarówno pod względem struktury gospodarstw rolnych, liczby zatrudnionych, jak i wydajności.
Jednym z największych problemów okresu przejściowego jest odziedziczona po przeszłości mentalność ludności, cechująca się biernością i niską przedsiębiorczością znacznej części społeczeństwa, aczkolwiek w latach 1990 1995 wzrosła liczba zakładów prowadzonych przez osoby fizyczne. Wejście w okres transformacji systemowej związany jest z utratą stabilności i poczucia bezpieczeństwa, spotęgowaną wysokim poziomem utrzymującego się bezrobocia (około 15% ogółu siły roboczej). Źródłem dezorientacji i frustracji jest nakładanie się starych i nowych regulacji życia społecznego i gospodarczego oraz wzrost dysproporcji w poziomie życia (w latach 1985 1992 liczba osób korzystających z pomocy społecznej wzrosła prawie trzykrotnie3).
Okres przejściowy, rozpoczęty w 1989 r., będzie trwał prawdopodobnie do momentu pełnej integracji z Unią Europejską, czyli w przybliżeniu do pierwszych lat XXI wieku. Zasadnicze procesy przeobrażeń zostały już rozpoczęte i dotyczą:
- decentralizacji władzy przez utworzenie samorządów terytorialnych na poziomie podstawowym, które sprawdzają się w praktyce,
- przesunięcia zatrudnienia z sektora państwowego do prywatnego, które obejmuje już ponad połowę pracowników,
- restrukturyzacji gospodarki, szczególnie w gałęziach hutnictwa, górnictwa i rolnictwa, która jest w stadium początkowym,
- prywatyzacji przedsiębiorstw i własności państwowej.
Po dynamicznym okresie wstępnym, procesy te obecnie uległy zahamowaniu. Zachodzące przemiany przebiegają w sposób zróżnicowany przestrzennie, w zależności od potencjału i poziomu rozwoju poszczególnych obszarów kraju. Gwarancją kontynuacji zasadniczych kierunków procesu adaptacyjnego jest utrzymanie związków ze strukturami Unii Europejskiej, skąd płyną środki celowe i wsparcie organizacyjne.
Przejście od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej i od systemu jednolitej władzy państwowej podporządkowanej jednej partii politycznej do pluralizmu demokratycznego zmusza do zmiany charakteru kryteriów oceny stanu zagospodarowania przestrzennego kraju. Zmiana sposobu postrzegania rzeczywistości wyrażać się powinna przez przechodzenie:
- od układów statycznych, odniesionych do jednostek administracyjnych do układów dynamicznych, wyznaczających obszary funkcjonalne,
- od podejścia normatywnego, określającego stany docelowe do wskazania strategicznych kierunków rozwoju,
- od unifikacji i ujęć uśrednionych do eksponowania zróżnicowań wydobywających sytuacje ekstremalne,
- od miar ilościowych, odniesionych do przeciętnego poziomu zaspokojenia potrzeb do oceny jakościowej, nastawionej na zindywidualizowane dążenia społeczeństwa,
- od dominującego wymiaru krajowego do skali międzynarodowej, wyznaczającej standardowe odniesienia.
Przyjęcie nowych kryteriów prowadzi do wzrostu złożoności dokonywanych ocen oraz mniejszej kategoryczności i jednoznaczności stwierdzeń. Taki punkt widzenia skłania do ujęć problemowych i selektywnych, pozostawiających znaczne pole do ich interpretacji i elastycznego przełożenia na konkretny układ decyzyjny.
Decydującym elementem stanu zagospodarowania kraju jest osadnictwo, które jest skumulowanym materialnym wyrazem działalności człowieka we wszystkich sferach życia, tworzących łącznie względnie spójny terytorialnie system społeczny i gospodarczy. Osadnictwo jest nośnikiem wartości kulturowych i tradycji narodowej społeczeństwa. Pełni funkcję przekaźnika dążeń i aspiracji kolejnych pokoleń. Sieć osadnicza Polski jest częścią historycznie ukształtowanego osadnictwa środkowej Europy. Gross miast w Polsce powstawało na prawie magdeburskim. Na sieć osadniczą Polski wielki wpływ miały zmiany sytuacji geopolitycznej w ostatnich 200 latach. Obecnie istnieje około 1300 miejscowości o historycznie wykształconym układzie miejskim, z których 848 posiada status gminy miejskiej (tabela 1 na str. 30).
Stan zainwestowania i jakość środowiska osadniczego w Polsce oraz stopień jego dostosowania do ewolucyjnego modelu życia gospodarczego warunkują możliwość wymaganej efektywności gospodarczej i ogólnie akceptowanego poziomu życia ludności. Trwałość zainwestowania i żywotność struktur czynią z osadnictwa najbardziej stabilny element zagospodarowania przestrzennego. Znamiennym miernikiem poziomu urbanizacji jest stały rozwój aglomeracji miejsko-przemysłowych, których w Polsce jest około dziesięciu. Na plan pierwszy wysuwa się konurbacja śląsko-krakowska, licząca około 5 mln ludności, odgrywająca kluczową rolę w gospodarce narodowej, wytwarzająca około 20% dochodu narodowego. Zmiany administracyjnego podziału kraju (1975 r.) oraz odejście od tradycyjnego systemu obsługi obszarów wiejskich, doprowadziły do kryzysu miast małych, do 20 tys. mieszkańców, których w Polsce jest 616 (1993 r.).
O roli i funkcji osadnictwa decyduje sieć miast, w których mieszka 61,8% ludności kraju (1993). Ludność mieszkająca na wsi utrzymuje się na względnie stałym poziomie, około 15 milionów (38,2% - tabela 2 na str. 30).
System osadniczy Polski ma wybitnie policentryczny charakter, bez wyraźnej dominanty głównego ośrodka stolicy kraju. Drugą jego cechą jest silne rozdrobnienie jego elementów.
Struktura wielkości miast w okresie 1976 1993 uległa nieznacznym zmianom, charakteryzującym się wzrostem ogółu miast i liczby miast największych (tabela 3 na str. 30).
Tempo urbanizacji i koncentracji ludności, po okresie intensywnej industrializacji i budowie nowych wielkich osiedli mieszkaniowych, weszło w fazę umiarkowanych przyrostów.
W gospodarce centralnie planowanej dominowało ujęcie ogólnokrajowe i sterowanie rozwojem sieci osadniczej poprzez lokalizację wielkich zakładów przemysłowych i towarzyszących im osiedli mieszkaniowych (Huta Katowice, Police, Tychy, Bielsko Biała). Dopatrując się w funkcjach administracyjnych czynników rozwoju, zwiększono liczbę stolic nowych województw z 17 do 49 poprzez radykalną zmianę w 1975 r. terytorialnego podziału kraju.
Przejście do gospodarki rynkowej pobudziło samoczynne procesy rozwoju, ujawniające się szczególnie w dużych aglomeracjach (Warszawa, Poznań, Gdańsk, Kraków, Wrocław) oferujących najbardziej korzystne warunki dla kapitału zagranicznego.
Rezygnacja z uprzednio preferowanego podejścia unifikacyjnego pozwoliła na wydobycie zróżnicowań regionalnych, których istotnym wyróżnikiem jest poziom urbanizacji i tożsamość ludności. Biorąc pod uwagę te cechy można wyodrębnić 12 do 14 regionów opartych na wielkich ośrodkach miejskich, o zróżnicowanych możliwościach rozwoju. Najlepsza sytuacja gospodarcza i społeczna występuje w regionach zachodnich, zaś najtrudniejsza w północno-wschodniej części kraju, gdzie poziom urbanizacji jest najniższy.
Tabela 1
Liczba miast według wielkości zaludnienia
| Wielkość
zaludnienia
w tys. |
|
|
|
|
|
|
| Do 10 |
474
|
437
|
| 10 100 |
303
|
366
|
| 100 1000 |
30
|
41
|
| Powyżej 1000 |
1
|
1
|
| Ogółem |
808
|
845
|
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 1976 i 1994
Tabela 2
Struktura osadnictwa wiejskiego
| Miasta o liczbie mieszkańców |
|
|||
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
| Do 200 |
18.396
|
42,5
|
19.646
|
48,9
|
| 200 500 |
16.876
|
39,1
|
14.861
|
37,0
|
| 500 1000 |
5.607
|
12,9
|
5.111
|
12,7
|
| 1000 5000 |
2.369
|
5,5
|
517
|
1,4
|
| 500 i więcej |
11
|
0.0
|
24
|
0,06
|
| Ogółem |
43.362
|
100,0
|
40.213
|
100,0
|
Tabela 3
Zmiany liczby ludności w miastach
|
|
|
|||
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
| Do 10 |
2.230
|
6,5
|
2.027,3
|
5,3
|
| 10 100 |
8.094
|
32,4
|
10.073,9
|
26,3
|
| 100 1000 |
7.696
|
22,3
|
9.955,1
|
25,9
|
| powyżej 1000 |
1.463
|
4,2
|
1.644,5
|
4,3
|
| Miasta |
19.473
|
56,4
|
23.700,8
|
61,7
|
| Wsie |
15.055
|
43,6
|
14.717,3
|
38,3
|
| Ogółem |
34.528
|
100,0
|
38.418,1
|
100,0
|
Obraz Polski i funkcjonowanie osadnictwa muszą być postrzegane poprzez zróżnicowanie poziomu rozwoju poszczególnych regionów kraju. Są regiony, których dystans w poziomie życia i stanu zainwestowania w stosunku do państw zaawansowanych jest stosunkowo niewielki (zachodnia część kraju) oraz takie, których droga do osiągnięcia zadowalającego poziomu cywilizacyjnego jest jeszcze długa (wschodnia część kraju). W ocenie zdolności adaptacyjnych i gotowości do funkcjonowania w nowych warunkach, zasadnicze miejsce zajmują miasta o znaczącej sile oddziaływania na swoje bezpośrednie otoczenie (administracja specjalna, uniwersytety, towarzystwa społeczne, mass media itp.).
Zagospodarowanie przestrzenne miast i wsi i jego struktura są efektem okresu intensywnej industrializacji i ekstensywnej urbanizacji, charakteryzującego się terytorialną ekspansją miast.
W ostatnich dwudziestu latach można wydzielić trzy fazy rozwoju miast, tj. przyspieszonego wzrostu lat 70., stagnacji lat 80. i wejścia w nowy etap rozwoju lat 90. Przyspieszony rozwój miast związany był z budową wielkich zakładów przemysłowych, lokalizowanych głównie na Śląsku i w Warszawie oraz w wybranych miastach średniej wielkości. Zmiana podziału terytorialnego kraju awansowała 32 miasta średniej wielkości do stolic nowych województw, co wiązało się z budową nowych ośrodków administracyjnych. Ten preferencyjny rozwój miast odbywał się przede wszystkim kosztem miast średnich i małych będących uprzednio ośrodkami powiatowymi, i ograniczeniem rozwoju aglomeracji. Na wsi, przy utrzymaniu niezmienionej struktury agrarnej, nastąpiła wymiana substancji materialnej i odczuwalna poprawa zaopatrzenia ludności w wodę.
Załamanie się gospodarki w latach 80 dotknęło wszystkie miasta w Polsce. Stopniowo i selektywnie zaczęto zatrzymywać lub ograniczać inwestycje zarówno przemysłowe, mieszkaniowe, jak i komunalne. Spowodowało to wielkie straty finansowe i wpłynęło na pogorszenie funkcjonowania miast.
Zmiana ustroju (1989) i wejście w proces zmian systemowych zaowocowały uruchomieniem nowych czynników rozwoju, jakimi stały się: prywatna inicjatywa i samorządność terytorialna. Przyrost nowej substancji miast jest najbardziej widoczny w wielkich aglomeracjach i niektórych dużych miastach, gdzie powstają nowe obiekty życia gospodarczego (centra biznesu, banki, małe i średnie przedsiębiorstwa, handel). Aktywność ta koncentruje się na obszarach śródmiejskich i podmiejskich. W miastach małych i na obszarach wiejskich nie nastąpiły większe zmiany.
Obecny stan zagospodarowania miast charakteryzuje się:
- znaczącą przewagą zabudowy nowej, powstałej w latach 60 i 70, w stosunku do starej; stan ten jest efektem preferencji nowych inwestycji, kosztem utrzymania istniejących zasobów. Zaniedbania spowodowane takim podejściem wymagają długotrwałych wysiłków ich przezwyciężenia;
- luką infrastrukturalną a więc niedorozwojem systemów komunalnych, spowodowanym realizacją substancji miejskiej na zasadzie inwestycji towarzyszących inwestycjom przemysłowym. Nadrobienie zaległości, poprzez niezbędne uzupełnienia w obiektach i sieci oraz poprzez ich modernizację, jest pilnym zadaniem najbliższych lat;
- wzrostem uciążliwości i utrzymującym się niedowładem komunikacji w mieście, spowodowanych skokowym wzrostem motoryzacji indywidualnej, rekreacyjną ruchliwością ludności i nasileniem się drogowego transportu towarowego;
- ekspansją przestrzenną terenów zainwestowania, przy słabym wykorzystaniu terenów zainwestowania miejskiego. Dotyczy to zarówno obszarów śródmiejskich, gdzie pozostały rozległe rezerwy terenowe, jak i nowych osiedli, gdzie nadal istnieją możliwości intensyfikacji zainwestowania. Ten stan rzeczy jest skutkiem oparcia rozwoju miast na zunifikowanym, materiało- i energochłonnym budownictwie fabryk domów, wymagającym rozległych wolnych terenów:
- uniformizmem urbanistycznym i architektonicznym zarówno zespołów mieszkaniowych, jak i obiektów publicznych wpływających negatywnie na krajobraz kulturowy miast i samopoczucie mieszkańców tracących swoją lokalną tożsamość;
- utrzymaniem złego stanu środowiska miejskiego, tak pod względem czystości powietrza, stanu sanitarnego, jak i utrzymania zieleni miejskiej. W ostatnim okresie, wzrost samorządności terytorialnej rokuje poprawę tej sytuacji.
Adaptacja obecnego zagospodarowania przestrzennego miast do nowych uwarunkowań rozwoju, wynikających z wprowadzenia reguł gospodarki rynkowej oraz otwarcia Polski na Europę i świat, uzależniona jest w równej mierze od zachowań i stylu życia ludności miejskiej, jak i aktywności i sprawności zarządzania administracji publicznej.
Nie rezygnując ze spojrzenia całościowego prowadzącego do określenia podstawowych mechanizmów rozwoju, można stwierdzić, że strukturę problemową polityki przestrzennej tworzą trzy sfery: społeczna, ekologiczna i produkcyjna, uzupełnione zagadnieniami infrastruktury technicznej w skali ponadwojewódzkiej. Taka struktura pozwala na określenie powstających między nimi konfliktów, których identyfikacja i opanowanie prowadzą do realizacji, postulowanego powszechnie, zrównoważonego rozwoju, stającego się obecnie kanonem ładu przestrzennego.
W zmienionej sytuacji polityki przestrzennej, przestrzenny układ odniesienia jest podporządkowany układowi problemowemu. Tworzą go:
- podstawowe elementy systemu osadniczego o największym potencjale i sile integracyjnej,
- obszary problemowe o najwyższym nasileniu istniejących i potencjalnych sytuacji konfliktowych,
- obszary funkcjonalne, charakteryzujące się spójnością o cechach organicznych całości;
- główne elementy układu liniowego, stanowiące osie krystalizacji układów przestrzennych,
- podział administracyjny kraju na 49 województw,
- układ regionalny kraju w podziale na 12 regionów.
Przestrzenny układ odniesienia, złożony z wyżej wymienionych elementów, jest odzwierciedleniem skomplikowanej i wieloaspektowej struktury polityki przestrzennej.
Złożoność polityki przestrzennej kryje
w sobie dwa niebezpieczeństwa, tj. tendencji do nadmiernej szczegółowości
i konkretności ustaleń, a z drugiej strony, tendencji do ujęć schematycznych
i ogólnikowych. Sposobem na uniknięcie tych niebezpieczeństw, a zarazem
gwarancją spójności i komunikatywności polityki przestrzennej jest czytelna
artykulacja intencji i dyscyplina metodyczna formułowania polityki.
Identyfikacja głównych problemów
zagospodarowania przestrzennego kraju
Identyfikacja głównych problemów opiera się na diagnozie prospektywnej, ujawniającej mechanizmy zmian pozwalających na formułowanie przesłanek dalszego rozwoju, na które składają się: procesy samoczynne, sytuacje konfliktowe i otwarcie na przyszłość.
Sfera społeczna określana jest przez ogólną kondycję zasobów ludzkich oraz przez wszelkie aspekty życia zbiorowego, na które składają się struktury i instytucje, zjawiska i procesy wynikające z wzajemnego oddziaływania na siebie grup i ludzkich jednostek, a także zjawiska psychospołeczne. Obecnie w Polsce jesteśmy świadkami zderzenia starej mentalności, ukształtowanej w warunkach zagwarantowania niezbędnych zabezpieczeń bytowych kosztem swobód obywatelskich, z wymaganiami i regułami demokracji parlamentarnej i koniecznością przyjęcia odpowiedzialności za własne warunki życia. Utrzymuje się przywiązanie do idei państwa opiekuńczego, które stopniowo traci rację bytu na skutek: obiektywnych zmian proporcji między świadczącymi a korzystającymi z pomocy, zwiększania się standardów życia oraz wzrostu niepewności spowodowanej fluktuacją gospodarki. Po rezygnacji z jednolitej władzy państwowej zapoczątkowany został proces głębokich zmian organizacji społeczeństwa, idący w kierunku systematycznego wzrostu samorządności i samopomocy. Nastąpiło rozluźnienie więzi pomiędzy tak rozumianą sferą społeczną a sferą gospodarczą. Gospodarka przechodzi fazę wszechstronnej restrukturyzacji, a zatrudnienie utraciło swoją stabilność.
Kategorię procesów samoczynnych w sferze społecznej tworzą zmiany: struktur demograficznych, zmiany w stanie zdrowia ludności, więzi społecznych i w poziomie edukacji.
Przyczyną zmian struktur społecznych są:
wejście w fazę niskich przyrostów naturalnych (przyrost naturalny obniżył
się z 342,6 tys. w 1980 r. do 102,0 tys. w 1993
r.)4, starzenie się ludności (udział mieszkańców Polski
w wieku poprodukcyjnym wzrósł w wymienionym okresie z 11,9% do 13,4%) i
wzrost długowieczności oraz gasnąca migracja ze wsi do miast (napływ do
miast w 1985 r. wynosił 389,8 tys., a w 1992 już tylko 314,1 tys.). Szczególnie
zachwiana jest struktura demograficzna
w aglomeracjach i na obszarach wiejskich. Stan zdrowia określa poziom umieralności
niemowląt,
nadumieralność mężczyzn w wieku produkcyjnym
oraz trudności w opanowaniu
chorób społecznych, jakimi są przede wszystkim choroby układu krążenia i nowotworowe (w latach 1980 1992 współczynnik zgonów na 100 tys. mieszkańców z powodu chorób układu krążenia wzrósł z 474,4 do 537,4, a z powodu nowotworów ze 167,8 do 192,5). Stan zdrowia jest silnie warunkowany przez wysoki poziom spożycia alkoholu, palenie tytoniu i rozszerzającą się narkomanię (szczególnie wśród młodzieży). Wzrasta również liczba samobójstw (współczynnik zgonów z tego powodu, na 100 tys. mieszkańców, wzrósł z 12,6 w 1980 r. do 14,9 w 1992 r.). Najbardziej niepokojąca sytuacja zdrowotna ludności występuje na obszarach ekologicznego zagrożenia.
Jesteśmy świadkami postępującego procesu dezintegracji społecznej. Na proces ten składają się: zmiany struktury rodziny, charakteryzujące się zanikaniem rodzin wielodzietnych i stałym wzrostem liczby rodzin niepełnych (liczba samotnych rodziców z dziećmi wzrosła z 1246 tys. w 1980 r. do 1574 tys. w 1988 r.) i ludzi samotnych. Ich nasilenie w sposób najbardziej widoczny występuje w aglomeracjach miejsko-przemysłowych. Niektóre obszary wiejskie (wschodnia część kraju) dotknięte są defeminizacją, czyli zmniejszeniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym. Jednym z symptomów dezintegracji jest również wyodrębnianie się różnych mniejszościowych kategorii ludności, wzrost ich roszczeń i coraz to nowych uprawnień.
Za proces samoczynny, ze względu na odłożony w czasie efekt, należy uznać również utrzymujący się niski poziom wykształcenia ogółu ludności (wykształcenie 1/3 dorosłych Polaków nie przekracza poziomu podstawowego). Źródła tej sytuacji tkwią w złej strukturze nauczania, nie przystosowanej do współczesnych wymagań (zbyt mała liczba uczniów w liceach ogólnokształcących) oraz w niedorozwoju szkolnictwa wyższego, zubożeniu społeczeństwa, braku środków budżetowych i motywacji kształcenia się. Ze zrozumiałych względów najlepsza sytuacja w tym zakresie występuje na obszarach bezpośredniego oddziaływania ośrodków akademickich.
Mimo zmian, jakim ulegał kraj w ostatnim 10-leciu zasadnicze znaczenie dla bytu narodowego ma nadal ciągłość procesów historycznych i poczucie tożsamości ludności. Państwo polskie przeobraziło się z wielonarodowego w silnie homogeniczne, gdzie grupy etniczne stanowią niewielki procent ludności.
Sytuacje konfliktowe w sferze społecznej spowodowane są: wysokim bezrobociem, polaryzacją warunków życia i patologią społeczną. Polska osiągnęła chwilową stabilizację bezrobocia (ok. 15%), charakteryzującego się wysokim udziałem kobiet (53%) i młodzieży (35% stanowią bezrobotni w wieku do 24 lat) oraz pracowników o niskich kwalifikacjach (70% z wykształceniem podstawowym i zasadniczym). Zarysowuje się niebezpieczeństwo powstawania grupy ludności trwale pozbawionych pracy (ponad 40% pozostaje bez pracy powyżej roku, z czego co drugi powyżej dwóch lat), wymagających stałej opieki społecznej. Największe bezrobocie występuje na ziemiach północnych, wiąże się z likwidacją PGR, oraz faktycznie lub potencjalnie w miejscowościach o monofunkcyjnym profilu gospodarczym. Najmniej zagrożone bezrobociem są wielofunkcyjne aglomeracje.
Wprowadzanie gospodarki rynkowej spowodowało polaryzację warunków życia, którą charakteryzuje rozpiętość dochodów i stan posiadania między najzamożniejszymi a grupą ludności znajdującą się poniżej progu ubóstwa. Zmiany te odbywają się na tle daleko idących modyfikacji stylu życia i ogólnego wzrostu stanu posiadania. Zjawisko to ma dwa wymiary: wielkoprzestrzenny i lokalny. Występuje widoczny dystans między ludnością ubogą małych miast a ludnością bogatą skoncentrowaną w aglomeracjach. Najbardziej widoczny dystans notowany jest w większych skupiskach miejskich, gdzie koncentruje się grupa ludności najuboższej, potrzebującej bezpośredniej pomocy.
U podstaw coraz dotkliwiej odczuwanej patologii społecznej leży niedowład systemu prawno-organizacyjnego państwa, umożliwiający rodzenie się różnych form przestępczości, mniej lub bardziej zorganizowanej. Nastąpił spadek poczucia bezpieczeństwa publicznego. Czynnikiem sprawczym jest rozluźnienie norm moralnych, owocujące wzrostem: przestępstw (z 338 tys. w 1980 r. do ponad 881 tys. w 1992 r.) i korupcji. Szczególnie niepokojące jest nasilenie przestępczości nieletnich, która wzrosła z 9,5 tys. w 1985 r. do 12 tys. w 1992 r. i dalej wzrasta. Zjawiska patologiczne są skorelowane z rozmieszczeniem bezrobocia i dużą koncentracją ludności.
Problemem rodzącym konflikty w sferze kultury jest utrzymanie dziedzictwa kulturowego w sytuacji przywracania praw własności oraz spadku funduszy na renowację zabytków i działalność towarzystw kulturowych. Konflikty rodzą się również z niskiego stanu świadomości społecznej wartości dziedzictwa kulturowego i poniekąd niekompetencji samorządów, głównie małych gmin, które często podejmują decyzje planistyczne preferujące łatwo osiągalne efekty, nie szanując wartości kulturowych i krajobrazowych.
Potencjalne możliwości pożądanych przekształceń w sferze społecznej określa stosunek społeczeństwa do aktualnej rzeczywistości, który kształtuje się pod wpływem odziedziczonych i utrwalonych postaw oraz wyobrażeń o przyszłości. Dotyczy to przede wszystkim: stopnia aktywności społecznej, zdolności adaptacyjnych do nowych warunków i systemu wartości. Przejawem stanu apatii znaczącej części społeczeństwa jest małe uczestnictwo w wyborach parlamentarnych, a zwłaszcza samorządowych.
Społeczna zaradność i zdolności adaptacyjne znajdują wyraz w zróżnicowanym poziomie przedsiębiorczości, który jest wysoki w aglomeracjach, a zdecydowanie niski w małych miastach i na obszarach wiejskich. Adaptacja do nowych warunków funkcjonowania gospodarki uzależniona jest od: grup wiekowych, poziomu wykształcenia i woli podejmowania ryzyka zmiany zawodu.
Nadal utrzymują się postawy roszczeniowe i egalitarne ludności optującej za utrzymaniem państwa opiekuńczego. Opóźniają one proces przekształceń ustrojowych. Notuje się wzrost świadomości ekologicznej wpływającej pozytywnie na stosunek do środowiska przyrodniczego, przy niedostatecznym jeszcze zaangażowaniu w bezpośrednie działania.
Ważnym czynnikiem pozytywnych przeobrażeń jest samoorganizacja społeczeństwa, będąca wypadkową: zachowania ciągłości tradycji historycznej i kulturowej, uwzględnienia interesów lokalnych grup społecznych oraz przyjęcia określonego światopoglądu i systemu wartości.
Przełożenie sfery społecznej na sferę materialną zagospodarowania przestrzennego musi się odbywać poprzez uwzględnienie kumulatywnego efektu zachodzących zjawisk i procesów. Dotyczy to bezpośrednio warunków zamieszkania i wyposażenia w urządzenia i obiekty infrastruktury społecznej, a pośrednio całej sfery produkcyjnej i ekologicznej. Sytuację mieszkaniową, rozpatrywaną na tle ułomnej urbanizacji ubiegłego okresu, cechują: dotkliwe niezaspokojenie potrzeb ilościowych, złe utrzymanie istniejących zasobów i wzrastające koszty utrzymania, stopniowo przesuwane na barki użytkowników (likwidacja dotacji państwowych, wzrost opłat i czynszów). Wycofanie się państwa z roli inwestora nie idzie w parze z powstawaniem racjonalnego systemu kredytowania budownictwa mieszkaniowego, uwzględniającego poziom zamożności społeczeństwa. Krokiem w kierunku nowych zasad budownictwa mieszkaniowego, nastawionych na indywidualnego użytkownika, jest odstąpienie od: norm powierzchniowych i struktury mieszkań, ograniczenia stanu posiadania do jednego mieszkania i realizacji wielkich kompleksów mieszkaniowych na rzecz budownictwa indywidualnego i małych przedsiębiorstw. Problemem szczególnie ważnym jest zaspokojenie potrzeb ludności o średnim i najniższym statusie materialny. Przestrzenne problemy mieszkaniowe są skorelowane z rozmieszczeniem ubóstwa.
Powszechnie odczuwany jest niedowład infrastruktury społecznej, a zwłaszcza służby zdrowia i szkolnictwa wyższego, związany ze skromnym stanem posiadania i jego wykorzystaniem. Oceniając obecną sytuację, należy wziąć pod uwagę konieczność dokonania głębokich reform służb publicznych, wymuszonych komercjalizację, prywatyzacją usług i wzrastającymi wymaganiami jakościowymi. W Polsce reformy w tym zakresie nie weszły jeszcze w stadium efektywnej realizacji, co jest przyczyną utrzymujących się konfliktów i trudności. Na przeszkodzie poprawy sytuacji stoi również mentalność zawodowa nauczycieli i lekarzy, przyzwyczajonych do dotychczasowych form pracy.
Sfera społeczna rzutuje na funkcjonowanie sfery produkcyjnej, a zwłaszcza na: tempo restrukturyzacji, wydajność, jakość i konkurencyjność produkcji. Stosunki między tymi sferami kształtują się odmiennie na obszarach surowcowych i w starych okręgach przemysłowych, prężnie rozwijających się aglomeracjach miejsko-przemysłowych i na obszarach o dominującej funkcji rolniczej.
Zasadnicza zmiana podejścia do środowiska otwiera nowy okres zaangażowania społeczeństwa w jakościową poprawę własnych warunków życia i dążenie do zachowania najwyższych walorów przyrody (tworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych). Przy dobrych prognozach, nadal palącym problemem jest degradacja środowiska na obszarach południowej Polski (Górny Śląsk, Legnica, Kraków, Tarnobrzeg).
Ogólnie rzecz biorąc, zjawiska występujące
w sferze społecznej są symptomami sytuacji kryzysowej okresu przejściowego
wymagającego ponoszenia znacznych kosztów społecznych, w którym stan faktyczny
nie odpowiada odczuciom społecznym. Rozczarowania wynikające z niezaspokojenia
rozbudzonych oczekiwań wywołują stany frustracji utrzymujące postawy roszczeniowe
i szerokie pole inercji społecznej. W tej sytuacji, subiektywny stosunek
do dokonujących się pozytywnych przeobrażeń bywa często negatywny, niezależnie
od stanu faktycznego.
Sfera produkcyjna
Sfera produkcyjna obejmuje wszystkie zjawiska i procesy o charakterze gospodarczym, występujące zarówno w przemyśle, jak i rolnictwie, a także w szeroko pojmowanej dziedzinie usług o charakterze rynkowym. W kategoriach ekonomicznych, sfera produkcyjna obejmuje tę część działalności gospodarczej, która jest prowadzona przez jednostki gospodarcze biorące udział w obrocie rynkowym. Ogólnie mówiąc, siły motoryczne powodujące zmiany w poszczególnych działach gospodarki są te same, te same również są kategorie występujących zmian. Istnieje tradycyjna współzależność między przemysłem a rolnictwem, zaczynając od zatrudnienia (migracja), poprzez środki produkcji, do przetwórstwa płodów rolnych włącznie.
Zasadniczym powodem zmian w sferze gospodarczej jest odwrócenie porządku ekonomicznego, czyli relacji między popytem a podażą, polegające na przejściu od globalnej i strukturalnej nadwyżki popytu (gospodarka niedoborów), rynek producenta gospodarka centralnie planowana, do stanu nadprodukcji gospodarki nadmiaru, rynek konsumenta gospodarka rynkowa. Drugą przyczyną zmian jest otwarcie gospodarki ściśle związane ze stowarzyszeniem z Unią Europejską. Jego skutkiem jest konfrontacja gospodarki kraju z wymaganiami konkurencyjności na rynku krajowym i międzynarodowym. Szczególnie ostro zarysowuje się obecnie problem sprostania standardom europejskim w przemyśle i rolnictwie, w konkurencji z produktami zagranicznymi.
Procesy samoczynne w sferze gospodarczej, o odmiennym charakterze od występujących w sferze społecznej i ekologicznej, są efektem działalności ludzkiej i mają charakter względny, uzależniony zarówno od stanu substancji materialnej i zachodzących w niej procesów, jak i form oddziaływania systemu zarządzania i społeczeństwa. Głównym procesem samoczynnym jest dekapitalizacja majątku trwałego, jego wykorzystanie oraz zacofanie technologiczne. Najgorsza sytuacja w tym zakresie ma miejsce w przemyśle surowcowym i ciężkim, stanowiącym własność państwa, charakteryzującym się dużą bezwładnością struktur. Stary i nieefektywny przemysł narażony jest na niewykorzystanie zdolności produkcyjnych, redukcję zatrudnienia, zahamowanie sprzedaży, a tym samym dochodów własnych, zawężenie działalności inwestycyjnej do remontów, utratę zdolności kredytowej, a w rezultacie na likwidację.
Reakcją na dekapitalizację i otwarcie rynków jest uruchomienie procesów restrukturyzacyjnych w poszczególnych gałęziach produkcji, prowadzących do podnoszenia jakości wyrobów, efektywności ich wytwarzania i dostosowania do zasad konkurencji oraz współpracy gospodarczej i finansowej (fluktuacja koniunktury). Konsekwencją procesów restrukturyzacyjnych jest zmiana struktury zatrudnienia, ze wszystkimi jej skutkami społecznymi. Tempo restrukturyzacji uzależnione jest od skali zainwestowania poszczególnych zakładów produkcyjnych (największe zakłady występują w górnictwie, hutnictwie i przemyśle chemicznym) i struktury funkcjonalnej (jednostki monofunkcyjne). Swoistą formą zmian strukturalnych gospodarki jest żywiołowy rozwój tzw. szarej strefy, obejmującej: niekontrolowane zatrudnienie, działalność samopomocową i działalność gospodarczą na granicy przestępstwa. Szara strefa gospodarcza odgrywa ważną rolę w okresie transformacji systemowej i w warunkach wysokiej niepewności. Łagodzi ona w znacznym stopniu ryzyko gospodarcze, bezrobocie i skutki ubóstwa.
Procesy samoczynne w rolnictwie mają podobny charakter. Cechą polskiego rolnictwa jest: olbrzymi nie wykorzystany potencjał ludzki i produkcyjny, wadliwa struktura gospodarstw rolniczych i zacofanie technologiczne jego znacznej części. Największa dekapitalizacja majątku trwałego nastąpiła w państwowych gospodarstwach rolnych. Utraciły one swoją rację bytu wraz z zaniechaniem dotacji państwa. Drugim polem procesów samoczynnych w rolnictwie jest znaczna grupa małych i nierentownych gospodarstw prywatnych, często bez następców. Zapoczątkowane procesy restrukturyzacyjne zmierzają do wyłonienia dużych, wydajnych gospodarstw rodzinnych i do zmiany otoczenia rolnictwa. Ich tempo uzależnione jest przede wszystkim od poziomu kultury rolnej, skali akumulacji kapitału, rozwoju integracji poziomej środowiska rolników i integracji pionowej łańcucha wytwarzającego żywność.
Przyczyną powstawania sytuacji konfliktowych, związanych z przeobrażeniami w sferze produkcyjnej, jest niezadowolenie społeczne spowodowane rezygnacją z bogatego dotąd stanu posiadania obiektów towarzyszących zakładom produkcyjnym, służącym obsłudze własnych pracowników i ich rodzin (ośrodki zdrowia, obiekty kultury, sportu i wypoczynku, mieszkania zakładowe). Są one stopniowo przekazywane innym podmiotom gospodarczym lub likwidowane. Najpoważniejsze konflikty powstają w efekcie dokonujących się zmian strukturalnych i technologicznych, powodujących niespotykaną dotąd skalę bezrobocia, wymagającego uruchomienia działań osłonowych, które w znacznym stopniu warunkują tempo przeobrażeń restrukturyzacyjnych. Konflikty te potęgowane są koncentracją dochodów przez małą część społeczeństwa.
Stałym źródłem utrzymujących się konfliktów jest zagrożenie środowiska przyrodniczego, spowodowane zacofaniem technologicznym przemysłu, jego dużą energo- i materiałochłonnością. Stopień zagrożenia jest wysoce skorelowany z koncentracją i skalą wielkości uciążliwych zakładów przemysłowych. Geografia tych zjawisk znajduje swój przestrzenny wyraz w rozmieszczeniu obszarów ekologicznego zagrożenia. Ekspansja sfery produkcyjnej i związana z tym żywiołowość przekształceń przestrzennych jest potencjalnym zagrożeniem krajobrazu kulturowego.
Za źródła sytuacji konfliktowych należy również uznać kontrowersje pomiędzy stopniem otwartości gospodarki a zakresem protekcjonizmu państwowego. Otwartość gospodarki jest wymuszana stosunkami międzynarodowymi i potrzebą przyspieszenia przeobrażeń ustrojowych, natomiast protekcjonizm jest uzasadniany ochroną narodowego stanu posiadania, redukcją negatywnych skutków transformacji systemowej i zmniejszeniem kosztów społecznych.
W rolnictwie sytuacje konfliktowe powstają na skutek dwóch przeciwstawnych tendencji, tj. zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie, w imię podniesienia efektywności i potrzeby zatrzymania ludności na wsi. Ograniczenie migracji ze wsi do miast nasila konflikty na obszarach wiejskich. Zatrzymaniu uwolnionej części zasobów pracy ma służyć wielofunkcyjny rozwój wsi, polegający na tworzeniu miejsc pracy w usługach, rzemiośle, drobnej wytwórczości, przetwórstwie rolniczym i leśnym oraz obsłudze ruchu turystycznego.
Kolizje występują również między rolnictwem, którego wzrost produktywności wzmaga zagrożenie, a ochroną środowiska przyrodniczego, szczególnie na obszarach prawnie chronionych. Barierą dla rolnictwa w coraz większym stopniu, staje się niewydolność gospodarki wodnej (jakość, poziom wód gruntowych, retencja, melioracje). Rolnictwo, w sytuacji polskiej, jest przedmiotem rozległego interwencjonizmu państwowego (ceny minimalne, skup interwencyjny, cła zaporowe), co opóźnia proces zmian strukturalnych.
W sferze produkcji uruchomione zostały procesy nastawione na przyspieszony rozwój i pożądane przeobrażenia. Wiodącą rolę odgrywają zmiany własnościowe, pod wpływem konstytucyjnego uznania własności prywatnej. Stosowane są różne formy prywatyzacji, takie jak: komercjalizacja, prywatyzacja kapitałowa i powszechna (utworzenie państwowych funduszy inwestycyjnych). Ich efektem jest przekroczenie 50% zatrudnienia w sektorze prywatnym. Duży nacisk kładzie się na rozwój infrastruktury ekonomicznej (banki, ośrodki przekwalifikowywania kadr, a także inkubatory przedsiębiorczości) przy wydatnym wsparciu funduszy międzynarodowych (BŚ, BRG, PHARE itp.). Dalszy postęp w przekształceniach gospodarczych uzależniony jest od: wdrażania postępu naukowo-technicznego, symbiozy nauki z produkcją oraz od stopnia zaangażowania kapitału zagranicznego, co wymaga jednak odpowiednich regulacji prawnych i stabilności politycznej kraju. Najbardziej korzystne warunki do przyspieszenia zmian występują w aglomeracjach miejsko-przemysłowych, dysponujących już ośrodkami akademickimi i rozwijającą się infrastrukturą ekonomiczną.
O otwarciu rolnictwa na pożądane przemiany będzie decydować rozbudzenie aktywności społeczności wiejskiej, jej samoorganizacji i rozwój infrastruktury technicznej i społecznej oraz specjalizacja produkcji na odpowiednio wysokim poziomie. Osiąganie postępu jest zróżnicowane przestrzennie i kształtuje się odmiennie w poszczególnych regionach kraju.
W sferze produkcji następuje polaryzacja
przestrzenna z kumulacją procesów samoczynnych, sytuacji konfliktowych
i otwarcia na przyszłość. Na czoło wysuwają się bieguny wzrostu, za które
należy uznać aglomeracje miejskie oraz takie regiony, jak: Wielkopolska
i Pomorze Nadwiślańskie. Wielkim zagadnieniem restrukturyzacji gospodarki
jest konurbacja śląsko-krakowska i regiony łódzki oraz wałbrzyski. Cechy
trwałego regresu gospodarczego posiadają obszary wschodniej i północno-wschodniej
Polski.
Strefa ekologiczna
Na problematykę środowiska przyrodniczego składają się jego struktura, funkcjonowanie, a także wykorzystanie jego walorów. Polska należy do krajów zasobnych w bogactwa naturalne (surowce mineralne, klimat sprzyjający wegetacji, znaczący areał lasów i gruntów rolnych). Walory te uległy silnej degradacji i zagrożeniu, szczególnie dotkliwie odczuwalnych w stosunkach wodnych.
Procesy samoczynne są istotą przyrody, a jej nieograniczona złożoność nie poddaje się prostemu rozpoznaniu. W przyrodzie występuje ścisłe sprzężenie pomiędzy poszczególnymi elementami przyrody żywej i nieożywionej. Mimo wielkiej presji człowieka na środowisko, przyroda zawsze zachowuje swoją zdolność do sobie właściwej samoregulacji, samoodnowy i specyficznej odporności. Przebieg tych procesów ma zawsze wymiar czasowo-przestrzenny, a ich zróżnicowanie wyznacza ramy działalności człowieka.
Człowiek, działając zgodnie lub wbrew przyrodzie, przyczynia się do występowania zjawisk kumulatywnych zachodzących w powietrzu, wodzie i glebie. W powietrzu kumulują się zanieczyszczenia szkodliwymi substancjami gazowymi, takimi jak: dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, tlenki azotu oraz różnego rodzaju substancjami pyłowymi, których przenoszenie następuje na rozległe obszary, nie respektując granic państwowych. Zanieczyszczenie powietrza odkłada się zarówno w wodzie, jak i w glebie. Zanieczyszczenie wód podziemnych i powierzchniowych spowodowane jest także zrzutami ścieków komunalnych i przemysłowych oraz z gleb nawozami i środkami chemicznymi ochrony roślin. Najtrwalsza kumulacja zanieczyszczeń ma miejsce w glebach, gdzie ich naturalna neutralizacja wymaga bardzo długiego czasu. Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby wpływają na pogorszenie kondycji lasów. Utrata odporności lasów zwiększa zagrożenie szkodnikami. Konsekwencją degradacji środowiska przyrodniczego jest ginięcie coraz większej ilości gatunków flory i fauny.
Wyrazem zachodzących w przyrodzie procesów samoczynnych są odczuwalne bariery rozwoju i kształtowania warunków życia. W Polsce najsilniej odczuwalnymi barierami są: ograniczone zasoby wodne i ich zła jakość zagrażająca zdrowiu oraz zanieczyszczenie powietrza. Degradacja znacznych obszarów kraju zmusza do wprowadzenia ograniczeń chroniących najwyższe wartości środowiska przyrodniczego. W układach przestrzennych zapewnienie warunków dla właściwego przebiegu procesów samoczynnych jest głównym wyznacznikiem obszarów funkcjonalnych opartych na strukturze wzajemnie powiązanych ekosystemów.
Sytuacje konfliktowe rodzą się ze zderzenia agresywnej działalności człowieka z opornością środowiska przyrodniczego. Przyczynami konfliktów są przede wszystkim: koncentracja zainwestowania miejskiego i przemysłowego oraz ruchliwość ludności i dóbr (transport, turystyka); sprzeczność pomiędzy własnością prywatną a dobrem wspólnym, jakim jest środowisko przyrodnicze oraz transgraniczne przenoszenie zanieczyszczeń. W świetle stanu środowiska i tendencji rozwoju gospodarczego, najbardziej ogólnym zagrożeniem jest utrzymujące się dążenie do stałego wzrostu gospodarczego i nieustannego podnoszenia stopy życiowej. Konflikty o największym nasileniu i trwałości występują na obszarach ekologicznego zagrożenia i w aglomeracjach miejsko-przemysłowych. Również nadal należy się liczyć z zagrożeniami losowymi ze strony przyrody, w postaci gwałtownych zjawisk naturalnych, jakimi są powodzie, gradobicia, wiatry huraganowe, długotrwałe susze i pożary.
Otwarciem na przyszłość w kategoriach ekologicznych jest przeświadczenie, że znalezienie właściwych sposobów koegzystencji człowieka z przyrodą stanowi warunek jego przetrwania. Właściwych relacji z przyrodą poszukuje się poprzez: tworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych, pełniących funkcje przestrzennych ram działalności społecznej i gospodarczej, wprowadzanie technologii proekologicznych, odpowiednie regulacje prawne o różnym stopniu restrykcji, symbiozę przyrody z dziedzictwem kultury i produkcją rolną oraz poprzez rozwój samoorganizacji społeczeństwa na rzecz ochrony środowiska i jego walorów przyrodniczych. Działania na rzecz środowiska przyrodniczego wymagają mobilizacji środków własnych i wsparcia finansowego ze strony organizacji międzynarodowych. Całościową koncepcją podejścia do ochrony środowiska jest idea trwałego zrównoważonego rozwoju, łącząca racjonalizację korzyści bieżących z niezbędnymi zabezpieczeniami na przyszłość.
Środowisko przyrodnicze w wymiarze przestrzennym jest wysoce i trwale zróżnicowane. Na jednym krańcu znajdują się regiony silnie zdegradowane, na granicy klęski ekologicznej (konurbacja śląsko-krakowska, obszar legnicko-głogowski i zagłębie siarkowe), na drugim plasują się rozległe obszary północno-wschodniej Polski (Zielone Płuca Polski) nadal o wysokich walorach środowiska przyrodniczego.
Przedmiotem szczególnej uwagi pozostają obszary zagrożone stepowieniem i niskim poziomem wód gruntowych (Kujawy Wielkopolskie, Mazowsze). Ogólny układ odniesienia tworzy system obszarów chronionych i obszarów ekologicznego zagrożenia.
Polska należy do krajów o średnio rozwiniętej infrastrukturze technicznej, która jest jednak zróżnicowana regionalnie. Ogólnie jest ona lepiej rozwinięta w zachodniej części kraju i niedorozwinięta na obszarach wschodnich. Zasilanie w wodę jest związane z możliwością jej pozyskania i z wielkością zapotrzebowania. Krytyczna sytuacja występuje w konurbacji śląsko-krakowskiej, gdzie niezbędne są znaczne inwestycje w zakresie retencji i przerzutu wody. Trudności w zaopatrzeniu w wodę występują również w większości dużych miast. Szczególnym problemem jest zasilanie w wodę obszarów wiejskich, zarówno na potrzeby bytowe, jak i produkcyjne. Przy ogólnie niskich zasobach wodnych Polski (w stosunku do krajów europejskich), wynikających z położenia geograficznego, stałym problemem jest uzdatnianie wody, szczególnie z ujęć powierzchniowych.
Polska ma dobrze rozwiniętą sieć energetyczną wysokich napięć, wpisaną w układ międzynarodowy. Zapotrzebowanie na energię jest jak dotąd pokrywane z elektrowni węglowych (węgiel kamienny i brunatny) i w niewielkim stopniu elektrowni wodnych. Dalszy wzrost zapotrzebowania otwiera na powrót sprawę budowy elektrowni atomowych. Zasilanie gazem, nie pokrywające zapotrzebowania, odbywa się głównie ze źródeł położonych poza wschodnimi granicami kraju. Wykorzystanie własnych zasobów, nie w pełni rozpoznanych, nadal jest niewielkie i dotyczy południowo-wschodniej i północno-zachodniej części kraju oraz rejonu Ostrowa Wielkopolskiego.
Stopień rozwoju i stan zainwestowania sieci drogowej należy oceniać w świetle skokowo wzrastającej motoryzacji i otwarcia granic. Dotychczas względnie dobrze funkcjonujący system stał się niewydolny, szczególnie na przejściach granicznych, głównych szlakach komunikacyjnych o charakterze międzynarodowym i w większości miast. W sposób odczuwalny pogarsza się stan techniczny słabo utrzymywanych nawierzchni. Problemem więc jest zarówno utrzymanie stanu posiadania, jego eksploatacja, jak i niezbędny rozwój. Istnieje koncepcja budowy, w ciągu najbliższych 10 lat trzech-czterech autostrad na kierunkach wschód-zachód i północ-południe. Małe odcinki tych autostrad już funkcjonują.
Sieć kolejowa podlega modernizacji i restrukturyzacji pod wpływem zarówno radykalnej zmiany przewozów, jak i dostosowania się do nowych europejskich standardów (TGW i Eurocity). Część nieefektywnych linii ulega likwidacji, a na głównych trasach wprowadza się zmodernizowane połączenia. Najszybszym zmianom podlega komunikacja lotnicza poprzez modernizację i przebudowę lotnisk oraz zmianę taboru na nowoczesny. W sposób niedostateczny wykorzystywany jest transport lotniczy w skali krajowej, ze względu na wysoki koszt eksploatacji.
Stałym problemem rodzącym lokalne konflikty jest pogodzenie rozwijającej się sieci komunikacyjnej z coraz ostrzejszymi wymaganiami środowiska przyrodniczego.
Symptomem obecnych czasów jest dynamiczny ilościowy i jakościowy rozwój różnych form telekomunikacji. Systematycznie wzrasta ilość nowoczesnych central telefonicznych i połączeń światłowodowych oraz liczba użytkowników. Cechą nowych systemów komunikacyjnych jest ich wszechstronne zastosowanie. Dynamicznie rozwijają się systemy radiowe i telewizyjne, przechodzące na układy satelitarne i zregionalizowane.
Pozytywnym objawem zachodzących przemian jest przyspieszony rozwój systemów infrastruktury technicznej, otwierający nowe społeczne i gospodarcze perspektywy rozwoju.
3.5. Podstawowe problemy rozwoju
Synteza diagnozy prospektywnej wydobywająca podstawowe problemy polega na heurystycznym powiązaniu trzech sfer problemowych: społecznej, produkcyjnej i ekologicznej, z trzema kategoriami oceny stanu, tj. procesów samoczynnych, sytuacji konfliktowych i otwarcia na przyszłość oraz z trzema układami odniesień przestrzennych: osadniczym, funkcjonalnym i administracyjnym. Synteza w tym ujęciu, polega na wydobyciu głównych problemów rozwoju o strategicznym charakterze, cechujących się trwałością stanu, pilnością działań i wykorzystaniem możliwości, wskazując na czas i miejsce ich występowania.
Selekcja problemów i ich hierarchizacja dokonana została pod kątem świadomego wyboru scenariusza stymulacji przyspieszonego rozwoju społecznego i gospodarczego, przy zachowaniu podstawowych wartości przyrodniczych i kulturowych. W tym scenariuszu na plan pierwszy wysuwa się sfera produkcyjna, a w niej warunki otwarcia na przyszłość.
Podstawowym problemem w realizacji tego scenariusza jest konsekwentne przeprowadzenie zmian własnościowych i możliwie najszybsze osiągnięcie struktury, w której państwo utrzymałoby w swoim posiadaniu tylko niezbędne, strategiczne elementy gospodarki. Prywatyzacja musi mieć charakter powszechny, tzn. obejmować cały kraj i wszystkie dziedziny gospodarki, a jej tempo powinno być możliwie najszybsze. Trudnym problemem, związanym z przekształceniami własnościowymi, jest przełamanie apatii i postaw roszczeniowych. Będzie to możliwe jedynie poprzez rozbudzenie społecznych aspiracji i nadziei na ich zrealizowanie.
Od osiągnięcia ogólnie zadowalającego poziomu inicjatywności i przedsiębiorczości zależy realizacja tego scenariusza. Głównym czynnikiem rozwoju jest powstająca stopniowo infrastruktura ekonomiczna (banki, inkubatory przedsiębiorczości, ośrodki przekwalifikowania). Problemem jest jej tempo rozwoju i osiągnięcie w stosunkowo krótkim czasie standardów europejskich. W tej samej kategorii należy postrzegać konieczność utrzymania modernizacji i rozbudowy systemów komunikacyjnych i informatycznych, które w pojedynczych przypadkach weszły już w stadium przyspieszonego rozwoju.
Inne problemy, w kategorii otwarcia, mają charakter towarzyszący. Ich rozwiązanie warunkuje, pośrednio i w różny sposób, pożądany rozwój. Są to w kolejności ważności:
- pozyskanie kapitału zagranicznego,
- doprowadzenie do symbiozy nauki z produkcją,
- podniesienie specjalizacji profilu produkcji przemysłowej i rolniczej oraz podniesienie jakości i konkurencyjności wyrobów,
- przeprowadzenie reformy służb publicznych w zakresie opieki społecznej, zdrowotnej i edukacji.
Na wykształcenie prawidłowego profilu rozwoju będzie miał wpływ stopniowo tworzony ekologiczny system obszarów chronionych. Specjalnego potraktowania wymaga kluczowe zagadnienie dla rozwoju kraju, jakim jest reforma administracji publicznej i związana z nią zmiana podziału terytorialnego kraju.
W wymiarze przestrzennym, motorami rozwoju są wielkie aglomeracje miejsko-przemysłowe, wśród których czołową pozycję zajmują: Warszawa, Poznań, Gdańsk, Kraków, a w skali regionu: Wielkopolska, Pomorze Nadwiślańskie i Dolny Śląsk.
Dynamiczny wzrost kraju jest możliwy jedynie przy likwidacji bądź skutecznym opanowaniu sytuacji konfliktowych. Sprawą wielkiej wagi jest określenie zakresu interwencjonizmu państwowego, wyznaczającego stopień otwartości. Problemy wynikające z sytuacji konfliktowych to: łagodzenie społecznych skutków wysokiego bezrobocia, przy ograniczonych środkach przeznaczanych na opiekę społeczną; zatrzymanie ludności na wsi, przy konieczności znacznego zmniejszenia zatrudnienia w produkcji rolnej; opanowanie patologii społecznej w sytuacji rozpadu norm moralnych i zwiększenie poczucia bezpieczeństwa publicznego. Potrzebna jest także redukcja napięć powstających na skutek rezygnacji przez zakłady produkcyjne z dalszego prowadzenia opieki socjalnej (służba zdrowia, szkolnictwo zawodowe, mieszkania zakładowe, obiekty sportowe i wypoczynkowe). Przyczyną konfliktów społecznych jest likwidacja starych, nierentownych i zwykle uciążliwych zakładów produkcyjnych, powodująca grupowe zwolnienia z pracy. Do zidentyfikowanych obszarów, o największym nasileniu konfliktów, należą jednostki osadnicze o monofunkcyjnym charakterze, takie jak: Mielec, Starachowice, oraz niektóre obszary ekologicznego zagrożenia, wymagające specjalnych rozstrzygnięć i działań interwencyjnych państwa. Zagadnieniem o wielkiej skali i najwyższym stopniu trudności w opanowaniu obecnej, niekorzystnej sytuacji jest konurbacja śląsko-krakowska.
Poszukiwanie rozwiązania zidentyfikowanych problemów musi się odbywać w granicach silnie zdeterminowanych procesami samoczynnymi i żywiołowymi. Najtrwalsze bariery wynikają z wymagań środowiska przyrodniczego, a szczególnie ze stosunków wodnych, a także z imperatywu ochrony najwyższych wartości przyrodniczych i kulturowych.
Za ważny czynnik ograniczający rozwój należy uznać poziom wykształcenia ludności, a zwłaszcza niedobór elit decydujących o przyspieszonym rozwoju. Tempo pożądanych zmian wyznaczają procesy dekapitalizacji majątku trwałego i restrukturyzacji poszczególnych dziedzin gospodarki narodowej oraz funkcjonowanie szarej strefy.
Na sposób i kształt rozwiązywania zidentyfikowanych problemów duży wpływ będą miał procesy demograficzne i organizacja ludności, charakteryzująca się dotąd znacznym stopniem dezintegracji społecznej. Pozytywną determinantą rozwoju w kategoriach społecznych jest kultywowanie tradycji i poczucie tożsamości lokalnej i regionalnej. Najbardziej zdeterminowane stanem istniejącym i procesami samoczynnymi są dwa przeciwstawne regiony kraju, tj. Górny Śląsk oraz Warmia i Mazury, a w mniejszej skali zagłębia surowcowe węgla brunatnego, siarki i miedzi oraz obszary rolne o wysokiej jakości gleb.
Pole rzeczywistych możliwości jest zdeterminowane stopniem zainwestowania i sprawnością funkcjonowania systemów oraz występującymi szansami i zagrożeniami. W obecnych warunkach rozwoju Polski, ograniczonych uwarunkowaniami społecznymi, gospodarczymi i ekologicznymi w rzeczywistości mamy do czynienia z wąskim polem działania władz i społeczeństwa, skłaniającym do kontynuacji rozpoczętych przekształceń.
W strategii stymulacji rozwoju w odniesieniu do osadnictwa, zasadniczymi problemami są:
- wykorzystanie potencjału aglomeracji i największych miast jako czynników integrujących układy przestrzenne i stymulujących rozwój w skali poszczególnych regionów kraju, z uwzględnieniem ich rangi w układach międzynarodowych;
- opanowanie regresu gospodarczego na obszarach wiejskich poprzez tworzenie warunków zatrzymania nadwyżek ludności i rewitalizacji miast małych;
- rozwijanie współpracy transgranicznej poprzez różne formy porozumień bilateralnych i tworzenie euroregionów;
- budowa podstawowej sieci autostrad i szybkich połączeń kolejowych umożliwiających wpisanie się w układ europejski; przedsięwzięcia te powinny być powiązane z koncepcjami rozwoju jednostek osadniczych bezpośrednio z nimi związanych;
- usprawnienie gospodarki wodnej w granicach rejonów wodnych, podnosząc jej potencjał (retencja), jakość (oczyszczalnie) i sprawność funkcjonowania (przerzuty wody), wyznaczając w ten sposób perspektywiczne możliwości rozwoju poszczególnych układów osadniczych.
Podstawowymi problemami osadnictwa w skali lokalnej, uwzględniając wszystkie rodzaje jednostek osadniczych, są:
- utrzymanie w odpowiednim stanie technicznym i estetycznym istniejącego zainwestowania, ze szczególnym zwróceniem uwagi na dziedzictwo kulturowe i przestrzeń publiczną,
- likwidacja skutków ułomnej urbanizacji poprzez integrację struktur urbanistycznych śródmieść, uzupełnienie wyposażenia osiedli mieszkaniowych i peryferii w infrastrukturę społeczną, a także poprzez dbałość o tereny otwarte i zieleń publiczną,
- usprawnienie działania i rozwój systemów infrastruktury technicznej, decydujących o zasilaniu miast, osiedli i wsi w wodę, energię elektryczną i gaz poprzez racjonalizację zużycia, wprowadzenie nowoczesnych urządzeń, obiektów i sieci, a także właściwe zarządzanie przedsiębiorstwami komunalnymi; dotyczy to również oczyszczania i utylizacji ścieków przemysłowych i komunalnych oraz gromadzenia i wykorzystania wszelkiego typu odpadów;
- racjonalizacja, usprawnienie i zmniejszenie uciążliwości, transportu w miastach, uwzględniając skokowy wzrost motoryzacji indywidualnej i transportu towarowego, poprzez budowę obwodnic i osłon przeciw hałasowi; szczególna uwaga powinna być zwrócona na centra miast i układy historyczne;
- efektywne wykorzystanie rezerw tkwiących w terenach i istniejącym zainwestowaniu poprzez racjonalizację gospodarki terenami, uwzględniając wymagania własności państwowej, komunalnej i prywatnej oraz stan posiadania różnych organizacji społecznych;
- stymulowanie rozwoju bazy gospodarczej miast oraz przedsiębiorczości i inicjatywności społecznej i indywidualnej poprzez tworzenie specjalnych stref ekonomicznych, umożliwiających symbiozę nauki z produkcją i pobudzających do działania najbardziej aktywne jednostki społeczne;
- zabezpieczenie minimalnego poziomu warunków życia dla grup ludności najbardziej potrzebujących i najsłabszych ekonomicznie poprzez utrzymanie i rozwijanie zasobów budownictwa komunalnego (mieszkania, domy opieki społecznej, np. dla sierot, ludzi starych i niepełnosprawnych) o odpowiednim standardzie;
- tworzenie specjalnych warunków kształcenia i rozwoju kadr zarządzających osadnictwem, związanych ściśle z konkretnymi miejscowościami, biorąc pod uwagę tradycje oraz specyfikę regionalną i lokalną.
Wyżej wymienione problemy przedstawione zostały w formie zgeneralizowanej i odnoszą się do całego osadnictwa w Polsce. Występują one jednak w różnym zestawieniu, koncentracji i zasięgu przestrzennym i czasowym w odniesieniu do poszczególnych układów i jednostek osadniczych. Odmienne są więc sposoby i perspektywy ich rozwiązywania w każdym indywidualnym przypadku. Generalnie należy stwierdzić, że rozwiązanie przedstawionych problemów osadnictwa nie jest łatwe i możliwe do osiągnięcia w najbliższej przyszłości, zarówno ze względu na trudną sytuację gospodarczą kraju, jak i na niekorzystne aspekty społeczne okresu przejściowego. Przyjęcie przez samorządy terytorialne i społeczności lokalne odpowiedzialności za los miast i wsi w Polsce rokuje nadzieje i jest rękojmią powodzenia.
Polska, widziana przez pryzmat sytuacji geopolitycznej, jest krajem średniej wielkości, o wysokim stopniu homogeniczności narodowej. Położona jest w newralgicznym punkcie Europy Środkowej pomiędzy stabilnym, wysoko rozwiniętym zachodem a zmieniającym się politycznie i gospodarczo słabym wschodem. Otwierają się szanse atutów położenia na szlakach międzynarodowych, zarówno na kierunku wschód-zachód, jak i w mniejszym stopniu na kierunku północ-południe. Obiektywne zróżnicowanie potencjału gospodarczego wschodnich i zachodnich sąsiadów skłania do odpowiedniego ukształtowania stosunków międzynarodowych. Nie ma obecnie wyraźnych zagrożeń zewnętrznych, choć stosunki na linii wschód-zachód stawiają Polskę w trudnej sytuacji zróżnicowanych zależności (integracja z Unią Europejską, powiązania gospodarcze z Rosją). Gwarancję bezpieczeństwa widzi się w przyjęciu Polski do NATO, co jest kwestionowane przez Rosję. Sytuacja względnego bezpieczeństwa sprzyja pomyślnemu wykorzystaniu trwałych wartości wynikających zarówno z położenia geograficznego, jak i potencjału gospodarczego kraju i stabilnych elementów w postaci sieci osadniczej i infrastruktury powiązań międzynarodowych. Podejmowane działania strategiczne powinny umożliwić przeciwstawienie się zmienności koniunktury gospodarczej i wahaniom stosunku partnerów zagranicznych do Polski, wyrażanych w kolejnych próbach konkretyzacji warunków przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej i NATO. Ogólne uwarunkowania mają częstokroć bezpośredni wpływ na rozwiązanie konkretnych problemów odniesionych do miejsca i czasu ich występowania.
Wysoki stopień homogeniczności narodowej umożliwia koncentrację wysiłków na przezwyciężaniu niekorzystnych dysproporcji w zagospodarowaniu kraju. Niewielkie grupy etniczne mają wymiar lokalny, a ich problemy mogą być z powodzeniem rozstrzygane na poziomie regionalnym. Krytycznie oceniając cywilizacyjny poziom rozwoju ogółu ludności, przyszłość kraju należy widzieć w świetle znacznego i uznanego potencjału intelektualnego Polski, a budząca się aktywność elity gospodarczej jest zaczątkiem klasy średniej, otwierającej możliwości przejścia na wyższy poziom rozwoju.
Rozwój kraju w najbliższych latach jest silnie zdeterminowany warunkami działania w okresie przejściowym. Tempo zachodzących przemian jest grą pomiędzy potrzebą przyspieszenia przeobrażeń a oporem szerokich warstw społeczeństwa, wychowanych w innych warunkach ustrojowych. Wahając się między radykalnymi zmianami a stopniową ewolucją, należy uświadomić sobie straty zaniechania i opóźniania rozwoju. Doraźnie uzyskiwane efekty mogą być okupione trudnymi do nadrobienia ujemnymi skutkami, ujawniającymi się w dłuższym okresie czasu. Dylemat ten wyraża się najdobitniej relacjami zachodzącymi między skalą inwestycji a poziomem konsumpcji. W scenariuszu stymulacji rozwoju pożądane tempo zmian nie powinno być warunkowane priorytetem ograniczenia kosztów społecznych, lecz racjonalnością działania zmierzającą do osiągnięcia szybkich efektów gospodarczych.
Podstawowymi wyznacznikami wizji przyszłości, wzajemnie uzależnionymi są: utrzymanie i rozwój demokracji parlamentarnej i pluralizmu politycznego, integracja z Unią Europejską i wzmocnienie więzów sąsiedzkich (szczególnie w skali regionalnej) oraz konsekwentne tworzenie społeczeństwa obywatelskiego, oparte na decentralizacji władzy i samorządności terytorialnej. Stanowią one nieodzowny warunek bazowy stworzenia obrazu przyszłości. Odrzucenie nawet jednego z nich oznacza odmienną perspektywę rozwoju.
Pokonanie odziedziczonych barier i przyspieszenie rozwoju powinno nas doprowadzić do ładu społecznego i gospodarczego opartego na właściwych proporcjach między niezbędnym zakresem interwencjonizmu państwowego a powszechnością warunków sprzyjających aktywności społecznej.
Przyszły obraz kraju powinno cechować bogactwo wszelkich przejawów życia wykorzystujących naturalne predyspozycje środowiskowe i dziedzictwo kulturowe, a także specyfikę poszczególnych obszarów kraju i silną tożsamość społeczności lokalnych. Granice polaryzacji zróżnicowanych warunków życia w wymiarze regionalnym i lokalnym, powinny wyznaczać z jednej strony tendencje do pokonania dystansu dzielącego Polskę od krajów wysoko rozwiniętych, a z drugiej strony stale podnoszony poziom powszechnie akceptowanych warunków życia.
Właściwe relacje pomiędzy państwem a społeczeństwem, idea regionalizmu i utrzymanie odpowiedniego dystansu pomiędzy posiadającymi a potrzebującymi (elitarność) tworzą wspólnie mechanizm stałego postępu cywilizacyjnego, gwarantując miejsce dla indywidualnego, twórczego działania każdego obywatela kraju. Głównym motorem rozwoju, sprzężonym z przeobrażeniami w skali globalnej, jest rozwój gospodarczy oparty na wykształconym profilu produkcyjnym przemysłu i rolnictwa, wykorzystującym racjonalne zasoby naturalne i predyspozycje regionalne. Podstawowe zasilanie rozwoju powinno płynąć z symbiozy nauki i postępu technicznego z systemem wytwarzania dóbr i ich wymiany. Przyjmując wiedzę za dobro o najwyższych wartościach, przepływowi informacji powinien sprzyjać rozwinięty system komunikacji i telekomunikacji, łączący ukształtowane ośrodki postępu.
Przeciwdziałaniu zagrożeniom wynikającym z niepewności i polaryzacji, służyć będzie odpowiedni system gwarancji społecznych i zabezpieczeń najwyższych wartości środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Regulatorem sił motorycznych powinno być poczucie trwałości i stabilności, godzone z potrzebą permanentnych zmian prowadzących do pożądanych przekształceń.
Polska w wizji przyszłości jawi się jako stabilny kraj, światłego społeczeństwa, o ukształtowanej tożsamości regionalnej, wyzbyty kompleksu niższości w stosunku do państw rozwiniętych. Wyjście z okresu przejściowego oznacza:
- osiągnięcie stabilizacji politycznej, konstytucyjne unormowanie stosunków między państwem a społeczeństwem oraz pozbycie się balastu nieefektywnych, przestarzałych technologicznie przedsiębiorstw;
- ukształtowanie nowej świadomości społecznej i nowego systemu wartości wpływających na styl i warunki życia ściśle skorelowane z poczuciem tożsamości regionalnej i lokalnej;
- ukształtowanie ładu przestrzennego poprzez wykształcenie struktur regionalnych respektujących historyczne dziedzictwo i znajdujących swój wyraz w prawidłowym funkcjonowaniu silnie zintegrowanego systemu osadniczego, wykorzystującego potencjał największych aglomeracji miejsko-przemysłowych;
- radykalne zmniejszenie dystansu dzielącego Polskę od krajów najbardziej rozwiniętych, mierzonego standardami Unii Europejskiej oraz utrwaleniu powiązań ze strukturami europejskimi.
Tezowy zapis wizji ma, z istoty swej, charakter ogólny, powinien być konkretyzowany i modyfikowany, zachowując zawsze swoją spójność. Polska jest krajem silnie zróżnicowanym regionalnie pod względem: warunków fizyczno-geograficznych, potencjału społecznego i gospodarczego, stanu zagospodarowania mierzonego stopniem urbanizacji. Rzutują one na pozycję regionu w okresie transformacji i na perspektywy dalszego rozwoju. Regiony zachodnie (Wielkopolska, Pomorze Zachodnie i Nadwiślańskie, Dolny Śląsk), dysponując zróżnicowanym stanem środowiska (duże walory, przy znacznych obszarach zdegradowanych i deficycie wód), znaczącym potencjałem gospodarczym, wysokim poziomem urbanizacji i przy stosunkowo niewielkiej skali konfliktów, korzystając z predyspozycji do samorozwoju, mają szansę osiągnąć stosunkowo szybko jakościowy poziom rozwoju dostosowany do standardów europejskich.
Regiony Polski południowej (Górny Śląsk, Ziemia Łęczycko-Sieradzka, Ziemia Krakowska i Małopolska Wschodnia) charakteryzujące się: dużą koncentracją ludności, wysokim stopniem zainwestowania, ale znacznie zdekapitalizowanym i dużym nasileniem konfliktów, największą degradacją środowiska, przy stosunkowo wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych mają możliwości, po przełamaniu barier, wejść na wyższy poziom rozwoju, wykorzystując bogaty stan posiadania i silne poczucie tożsamości.
Trzecia grupa regionów skupionych w północno-wschodniej części Polski (Ziemia Lubelska, Mazowsze, Podlasie, Warmia i Mazury) cechująca się: ogólnym zacofaniem społeczno-gospodarczym, przy niskim stanie zainwestowania i środowisku przyrodniczym, o niskich zasobach i wysokich walorach musi dokonać stopniowego przeobrażenia społecznego, poszukując nowego profilu rozwoju.
Ogólna wizja kraju i jej zregionalizowany obraz stanowią w strategii stymulacji rozwoju kanon polityki przestrzennej państwa.
W sieci osadniczej, stanowiącej podstawowy element obrazu przyszłości, można oczekiwać, że największe i najbardziej rozwijające się aglomeracje miejskie osiągną poziom rozwoju pozwalający im na równorzędne konkurowanie z innymi miastami Europy o funkcje międzynarodowe. Największe szanse ma Kraków, jako wizytówka kulturalna Polski i Poznań, jako okno wystawowe polskiej gospodarki. Warszawa, po okresie rozwoju jakościowego, wzmocni swoją pozycję jako stolica kraju i międzynarodowy ośrodek biznesu. Główne miasta wschodniej Polski: Lublin, Rzeszów, Białystok i Olsztyn osiągną potencjał pozwalający im stać się pełnoprawnymi stolicami regionów.
Wprowadzenie nowego podziału terytorialnego kraju umożliwi konsolidację sieci osadniczej poprzez wzmocnienie związków miast średnich ze stolicami regionów i pełne wykorzystanie predyspozycji wszystkich jednostek osadniczych, bez względu na ich skalę.
Po przejściu przez trudny okres transformacji systemowej i uformowanie się ogólnokrajowego systemu obszarów chronionych krajobraz Polski nabierze bardziej harmonijnego obrazu, przez uporządkowanie zabudowy obszarów wiejskich i małych miast.
Kośćcem przyszłej struktury przestrzennej kraju będzie układ trzech autostrad (Berlin-Warszawa-Moskwa, Drezno-Kraków-Kijów i Gdańsk-Kraków-Praga), stanowiący aktywny czynnik stopniowego kształtowania głównych korytarzy intensywnego rozwoju.
Pozytywnie zarysowana wizja przyszłości jest oparta na nadziei twórczego wykorzystania szczególnie korzystnego momentu historii oraz na wierze w sprawcze działanie mechanizmów samoczynnych środowiska przyrodniczego, gospodarki wolnorynkowej i samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego.
Wizja przyszłości, ze swej istoty, jest efektem heurystycznych, wolnych skojarzeń i sumą postrzeganych sprzyjających okoliczności wykorzystania otwartych szans i twórczego stosunku do przyszłości. Nie zmienia to faktu, że stopień realności tej wizji jest uzależniony od realnie istniejących zagrożeń zewnętrznych (wrogość otoczenia i wydłużenie okresu integracji z Unią Europejską) i wewnętrznych (niestabilność sytuacji społecznej i politycznej). Hamulcem dążeń zakreślonych w wizji może być widoczne obecnie spowolnienie wprowadzania reform i procesów restrukturyzacyjnych. Barierą, której przełamanie jest warunkiem wejścia w jakościowy, nowy etap rozwoju jest poziom wykształcenia i mentalność społeczeństwa.
Odstąpienie od imperatywów zawartych w
wizji zmusiłoby do poszukiwania strategii mniejszego zła, czyli sposobów
przetrwania. Skrajnie apokaliptyczny scenariusz przyszłości wyklucza potrzebę
tworzenia jakiejkolwiek strategii zbiorowego działania. Pesymistyczne wizje
przyszłości od niepamiętnych czasów towarzyszą ludzkości. Nigdy jednak
ze swej istoty nie mogą stać się drogowskazem dążeń społecznych.
2. Ogólne cele polityki przestrzennego
zagospodarowania kraju
Cele polityki przestrzennej wywodzą się z roli planowania przestrzennego w zarządzaniu państwem, zasad planowania strategicznego wyznaczającego główne kierunki działania oraz rozpoznania obecnej rzeczywistości, jej stanu i predyspozycji do dalszego rozwoju. Polityka przestrzenna powinna:
- przedstawiać całościowy obraz państwa w układzie problemowym i przestrzennym, eksponując predyspozycje rozwoju poszczególnych obszarów kraju;
- przedstawiać operacyjne i przestrzenne odwzorowanie określonej strategii rozwoju, przyczyniając się do wykorzystania istniejących szans i zróżnicowań przestrzennych;
- służyć stymulacji rozwoju, zarówno kraju, jak i poszczególnych regionów, dbając o ład przestrzenny i jakość środowiska życia człowieka;
- stanowić płaszczyznę porozumienia władz i administracji rządowej i samorządowej, przyczyniając się do lepszego określenia kompetencji i organizacji administracji publicznej;
- służyć koordynacji rzeczowej i przestrzennej strumienia inwestycji, zarówno w układzie pionowym, jak i poziomym, z uwzględnieniem zakresu interwencjonizmu państwowego;
- ułatwić identyfikację, określenie i monitoring parametrów rozwoju w układzie czasowo-przestrzennym.
Cele strategiczne są pochodna wyzwań współczesności, uwarunkowań rozwoju, zidentyfikowanych problemów strategicznych i wizji przyszłości. Wyrażają zarazem intencje i założenia scenariusza stymulacji rozwoju. Określenie celów jest kumulacją celów cząstkowych, oddziałujących bezpośrednio lub pośrednio na zagospodarowanie przestrzenne kraju. Hierarchia celów wyznacza zasadniczą linię postępowania, której konkretyzacja następuje poprzez cele polityki odniesione do układów przestrzennych. Cele w praktycznym ujęciu mogą być interpretowane jako zadania.
Cele w porządku hierarchicznym:
Zwiększenie zakresu podmiotowości umożliwi
związanie jednostek i organizacji społecznych z utrzymaniem i rozwojem
poszczególnych elementów zagospodarowania przestrzennego
Tworzenie infrastruktury ekonomicznej,
przede wszystkim poprzez reformę bankowości i kreowanie warunków atrakcyjnych
dla kapitału zagranicznego, w celu przyspieszenia dostosowania gospodarki
do wymagań rynku. Otwarcie zasilania kredytami przedsięwzięć podmiotów
gospodarczych i osób fizycznych przyspieszy przeobrażenia strukturalne
i umożliwi podniesienie jakości zagospodarowania przestrzennego.
Stworzenie warunków postępu naukowo-technicznego
przez symbiozę nauki z przemysłem i rolnictwem, transfer wysokiej technologii
oraz tworzenie ośrodków postępu, takich jak: inkubatory przedsiębiorczości,
parki naukowo-badawcze przemysłu, technopole i specjalne strefy ekonomiczne.
Realizacja tego celu stworzy nowe formy zagospodarowania przestrzennego
na najwyższym poziomie rozwoju, stając się nowym motorem rozwoju i przeobrażeń
osadnictwa, odpowiadającym wymaganiom współczesności.
Utrzymanie i podniesienie sprawności funkcjonowania
infrastruktury technicznej w zakresie telekomunikacji oraz komunikacji
drogowej i kolejowej, uwzględniając powiązania i standardy międzynarodowe.
Rozwój infrastruktury w tym zakresie rzutuje bezpośrednio na tempo i zróżnicowanie
przeobrażeń, tworząc korytarze intensywnego rozwoju nawiązujące do układów
międzynarodowych.
Zapewnienie pokrycia zapotrzebowania na
wodę, produkcji przemysłowej i rolniczej oraz gospodarstw domowych, na
niezbędnym poziomie poprzez racjonalizację zużycia, zmniejszenie zanieczyszczenia
wód powierzchniowych i podziemnych oraz zwiększenie retencji. Działania
te mają przełamać barierę ograniczeń rozwoju miast i obszarów wiejskich
spowodowanych deficytem wody, a zarazem stworzyć czytelne ramy rozwoju
gospodarczego i przestrzennego.
Przeciwdziałanie (łagodzenie) negatywnym
skutkom transformacji systemowej, co dotyczy przede wszystkim: bezrobocia,
patologii społecznej i polaryzacji warunków życia poprzez reformę zabezpieczeń
społecznych i stworzenie systemu gwarancji społecznych na godziwym poziomie.
Celem jest maksymalna redukcja dysproporcji w warunkach życia i zagospodarowania
przestrzennego.
Poprawa codziennych warunków życia poprzez
podniesienie jakości usług bytowych, poprawa sytuacji mieszkaniowej i komunikacji
między miejscem zamieszkania a miejscem pracy i rekreacji oraz stanu sanitarnego
i jakości środowiska przyrodniczego. Dotyczy to przede wszystkim utrzymania
stanu posiadania oraz modernizacji i przebudowy obszarów zainwestowania
miejskiego i wiejskiego.
Zharmonizowanie rozwoju gospodarczego
z środowiskiem przyrodniczym, zapewniając jego koegzystencję z produkcją
rolną, rekreacją i turystyką, m.in. przy pomocy technologii proekologicznych
oraz wyznaczając ograniczenia dla tych działalności. Realizacja tego celu
powinna doprowadzić do efektywnego wykorzystania skumulowanych walorów
reprezentowanych przez poszczególne obszary kraju dla zdynamizowania rozwoju.
Utrzymanie ciągłości kulturowej, poprzez
zachowanie dziedzictwa kulturowego, wzmocnienie tożsamości regionalnej
i lokalnej, umożliwiającej wpisanie wartości kulturowych w nowe warunki
rozwoju, a w wymiarze przestrzennym - osiągnięcie harmonijnego obrazu przez
prawidłowe kształtowanie struktur przestrzennych, od skali urbanistycznej
po rozwiązania architektoniczne.
Odnosząc cele do sieci osadniczej, ich realizacja, zróżnicowana przestrzennie, powinna przyczynić się do rozstrzygnięcia podstawowych dylematów kształtowania osadnictwa, którymi są:
- wyrównanie dysproporcji w poziomie rozwoju regionalnych układów osadniczych, a zwiększenie ich polaryzacji. Oznaczać to może zmniejszenie różnic między siecią osadniczą obszarów zachodnich i wschodnich lub wykorzystanie dużej dynamiki rozwoju miast zachodnich i Polski centralnej dla rozwoju całego kraju,
- wzmocnienie dużych ośrodków miejskich a rozwijanie miast mniejszych (koncentracja, dekoncentracja). Za wzmocnieniem dużych miast przemawiają układy międzynarodowe oraz potrzeba konsolidacji sieci osadniczej w skali większych regionów. Za miastami mniejszymi przemawiają ich predyspozycje (walory środowiska przyrodniczego, zasoby materialne i ludzkie) oraz możliwości przyjmowania nowych czynników rozwoju, jak małe i średnie przedsiębiorstwa o wysokiej technologii,
- popieranie specjalizacji miast a wielofunkcyjne układy osadnicze. Rozstrzygnięcie tego dylematu związane jest z możliwością i celowością wykorzystania istniejącego zainwestowania i potencjału ludzkiego. Specjalizacja miast ma wymiar krajowy i międzynarodowy, w tym obszary przygraniczne, natomiast wielofunkcyjność wymiar regionalny i lokalny.
Przełożenie celów polityki przestrzennej na zagospodarowanie przestrzenne w skali regionalnej i lokalnej wymaga określenia nowych kategorii zagospodarowania przestrzennego, uwzględniających warunki wynikające z wielopodmiotowości życia i reguł gospodarki rynkowej. W określaniu tych kategorii niezbędne jest wzięcie pod uwagę:
- struktury własności terenu, płynności cen rynkowych, zróżnicowania standardów wyposażenia,
- ograniczeń i zakazów wynikających z przepisów ustawowych i miejscowych oraz wynikających ze statusu terenów specjalnych,
- działań związanych z utrzymaniem, przebudową i rozwojem terenów zainwestowania, odpowiednio do wymagań i możliwości regionalnych i lokalnych.
W kontekście tych uwarunkowań, tradycyjne kategorie zagospodarowania przestrzennego, takie jak przeznaczenie, użytkowanie i wykorzystanie terenu oraz rozmieszczenie funkcji, stają się sprawą wtórną i mogą być odpowiednio interpretowane do zamierzeń władz terenowych i podmiotów gospodarczych.
Integralnym elementem utrzymania głównego kierunku rozwoju, zmierzającego ku ładowi przestrzennemu, musi być: uwzględnienie czynników stabilizujących, wyrażające się w zawierzeniu zdolnościom samoorganizującej się przyrody, uszanowaniu trwałych wartości dziedzictwa kulturowego, a także stworzeniu warunków otwartego dialogu zmierzającego do uzgodnionego obrazu rzeczywistości. Zastosowanemu podejściu strategicznemu odpowiada struktura metodyczna opracowania, wyrażona poprzez:
- definicję planowania przestrzennego,
- strukturę problematyki w podziale na trzy sfery umożliwiające określenie zarówno dysproporcji, jak i osiągania harmonii między sferami,
- pole działania - wyznaczone scenariuszami szans i zagrożeń oraz - trzy podstawowe kategorie strategiczne, jakimi są: zachowanie stanu posiadania poprzez respektowanie procesów samoczynnych, poprawa funkcjonowania układów poprzez likwidację sytuacji konfliktowych i otwarcia na przyszłość - poprzez wykorzystanie rezerw i czynników stymulujących.
Główne cele rozwoju zawarte zostały w wizji przyszłości. Ich konkretyzacja czasowo-przestrzenna, a więc ich odniesienie do czasu i miejsca realizacji, jest wyrażona poprzez cele operacyjne. Za przestrzenny układ odniesienia przyjęto podział na obszary funkcjonalne i problemowe, skorelowane z podziałem administracyjnym na 49 województw i proponowanym w pracach badawczych Instytutu podziałem na 12 regionów. Otwarty horyzont czasu realizacji strategii wyznacza wektor od dnia dzisiejszego ku przyszłości, z wyróżnieniem okresu transformacji systemowej-szacowanego na około 10 lat.
Zapis polityki przestrzennej łączy ujęcie przedmiotowe z podmiotowym, eksponując zróżnicowania przestrzenne oraz warunki i sposoby działania. Ujęcie przedmiotowe wskazuje na wykorzystanie potencjału, relacje zachodzące pomiędzy podstawowymi sferami życia oraz priorytety odpowiadające potrzebom i dążeniom społeczeństwa. Ujęcie podmiotowe wyróżnia działalność regulacyjną (ustawy, przepisy), interwencyjną (programy rządowe) oraz kontrolną (działalność rutynowa, nadzór, monitoring).
W rozumieniu planowania zintegrowanego, polityka zagospodarowania przestrzennego jest skumulowanym wyrazem przestrzennych aspektów wszystkich działań podejmowanych w trzech wyróżnionych sferach życia. Przy tym założeniu kierunki polityki przestrzennej nie mogą być oddzielone od celów społecznych, gospodarczych i ekologicznych. Tak zwany rozwój przestrzenny jest w istocie wypadkową rozwoju społecznego i gospodarczego, przybierając formę materialnego kształtowania zainwestowania terenu.
Główny mechanizm strategii stymulacji rozwoju tworzą trzy podstawowe kierunki działania. Pierwszy z nich to kształtowanie szczególnie sprzyjających warunków dla przyspieszonego rozwoju największych i najbardziej aktywnych aglomeracji miejsko-przemysłowych, ze strefą ich bezpośrednich wpływów traktowanych jako motory postępu. Drugim kierunkiem jest wspieranie regionów zapóźnionych w rozwoju bądź zagrożonych szczególnym nasileniem konfliktów, zaliczanych do obszarów problemowych. Trzeci kierunek działań odnosi się do pozostałych obszarów kraju (obszary pośrednie). Tutaj działania będą najbardziej zróżnicowane, bowiem wykorzystując specyfikę obszarów oraz walory tkwiące w środowisku przyrodniczym i kulturowym, główne działania powinny zmierzać do wzmocnienia ośrodków regionalnych oraz do podejmowania przedsięwzięć przeciwdziałających regresowi gospodarczemu. Podstawowym warunkiem funkcjonowania takiego mechanizmu rozwoju jest regionalizacja kraju, oparta na podziale na duże województwa.
Zasadniczym przedmiotem strategii stymulacji rozwoju jest sieć osadnicza. W tej strategii pierwszoplanową rolę odgrywają największe aglomeracje. Położenie nacisku na ich rozwój oznacza czasowe zwiększenie dysproporcji regionalnych.
Równocześnie pozwala to jednak na wykorzystanie ich wielofunkcyjności i specjalizacji, opartej na przemysłach wysokiej technologii, do wzrostu konkurencyjności miast w skali międzynarodowej oraz wzmocnienia oddziaływania aglomeracji na pozostałą sieć osadniczą kraju. W efekcie takiego kierunku rozwoju tworzyć się będzie bardziej zhierarchizowany, a równocześnie lepiej zintegrowany system osadniczy. Połączenie regionalizacji z konsolidacją systemu osadniczego pozwala na złagodzenie dysproporcji w skali dużych jednostek wojewódzkich (regionów) i poprawę sytuacji miast małych, przez ich wykorzystanie jako ośrodków pośredniego szczebla administracji samorządowej.
Strategia stymulacji rozwoju wymaga odpowiedniej interpretacji trzech podstawowych kategorii strategicznych. Procesy samoczynne, jako swoistego rodzaju czynniki ograniczające i regulatory, powinny być wykorzystane w realizacji operacyjnych celów strategicznych. Rozkład przestrzenny i czasowy sytuacji konfliktowych określa doraźne priorytety działań oraz relacje zachodzące między poszczególnymi celami w trakcie ich realizacji. Możliwe otwarcia na przyszłość decydują o priorytetach długookresowych zmierzających do harmonizacji działań i uzyskiwania efektów w dalszej perspektywie.
Spośród operacyjnych celów strategicznych pierwsze miejsce zajmuje restrukturyzacja gospodarki, rozumiana jako krótko- i długookresowy proces przekształceń strukturalnych związanych z własnością, stanem zainwestowania i profilem produkcyjnym. Najważniejszym i najpilniejszym zadaniem w realizacji tego celu jest prywatyzacja w różnych jej formach (prywatyzacja powszechna, prywatyzacja kapitałowa, reprywatyzacja), zmieniająca w pożądanym kierunku proporcje między własnością państwową a prywatną. Realizacja tego zadania dotyczy przede wszystkim aglomeracji miejsko-przemysłowych, w których niezbędny jest wzrost elastyczności gospodarowania i wzbogacenie ofert dla inwestorów krajowych i zagranicznych.
Polem skoncentrowanej działalności restrukturyzacyjnej są stare okręgi przemysłowe, o dużym udziale wielkich zakładów państwowych (Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Centralny Okręg Przemysłowy, Staropolski Okręg Przemysłowy oraz aglomeracja łódzka). Zmiany własnościowe łączą się tutaj z eliminacją przestarzałych i zdekapitalizowanych zakładów przemysłowych.
Zadaniem o właściwym mu parametrze przestrzennym i czasowym są zmiany strukturalne związane z eksploatacją, przetwórstwem i wyczerpywaniem się zasobów naturalnych, takich jak: węgiel kamienny (Górny Śląsk, Dolny Śląsk), węgiel brunatny (Turów, Konin i Bełchatów), miedź (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy), siarka (Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe) i inne, mniejsze zasoby surowcowe (np. ruda ołowiu - Olkusz, sól kamienna - Kłodawa, Inowrocław, białe zagłębie cementowe - kieleckie, chełmskie, opolskie).
Szczególnie ważnym zadaniem, w obecnej sytuacji Polski, jest restrukturyzacja rolnictwa, która sprowadza się do: prywatyzacji wielkich własności państwowych (PGR-ów rozmieszczonych głównie w północnej i zachodniej Polsce), stopniowej eliminacji drobnych, nieproduktywnych gospodarstw wiejskich (Polska południowa i wschodnia), wprowadzenia funkcji komplementarnych na obszary wiejskie, głównie tam, gdzie produkcja rolnicza nie odgrywa decydującej roli (chronione obszary środowiska przyrodniczego wraz z ich otulinami, a szczególnie Zielone Płuca Polski i południowy pas pogórza Sudetów, Podkarpacia i Bieszczad).
Drugim celem strategii stymulacji rozwoju jest tworzenie społeczeństwa obywatelskiego, traktowanego jako zasadniczy czynnik rozwoju, kształtujący właściwe relacje zachodzące między organizacją społeczeństwa a gospodarką wolnorynkową. Pierwszym zadaniem, warunkującym wszelki postęp w tej dziedzinie, jest przełamanie bierności społecznej i odejście od postaw roszczeniowych w kierunku rozbudzenia aktywności grupowej i indywidualnej. Realizacja tego zadania musi się odbywać przez upodmiotowienie społeczeństwa, w różnej formie. Przestrzenie - nasilenie działań powinno mieć miejsce przede wszystkim na obszarach koncentracji grup zawodowych związanych z wielkimi państwowymi przedsiębiorstwami produkcji przemysłowej (południe kraju, zagłębia surowcowe, stare okręgi przemysłowe) i rolniczej (północ i zachód kraju). Lokalnie, szczególnie trudna sytuacja w tym zakresie występuje w miejscowościach zdominowanych przez jeden, duży zakład przemysłowy.
Równolegle z realizacją poprzedniego zadania niezbędne jest pobudzanie przedsiębiorczości ogółu społeczeństwa poprzez tworzenie szczególnie korzystnych warunków (prawnych, organizacyjnych i finansowych) dla powstawania małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz dla tworzenia większych rodzinnych gospodarstw wiejskich. Działania te dotyczą całej sieci osadniczej, choć ich formy będą zróżnicowane, a natężenie wprost proporcjonalne do koncentracji zainwestowania i ludności.
Stymulować należy rozwój samoorganizacji i samopomocy społeczności lokalnych dla wywołania reakcji na potrzebę zaspokajania własnych potrzeb, wykorzystując w tym celu specyfikę i tradycję danego obszaru. Koncentracja działań w tym zakresie dotyczyć powinna szczególnie miast średnich i małych oraz obszarów wiejskich, gdzie znaczną część występujących problemów można rozwiązać w ramach własnych możliwości.
Tworzenie społeczeństwa obywatelskiego jest warunkowane zwiększeniem samorządności na poziomie lokalnym i ponadlokalnym, tak aby wszystkie problemy związane z obsługą ludności stały się domeną władz samorządowych. Tempo realizacji tego zamierzenia, obejmującego cały kraj, będzie bardzo zróżnicowane, zależy bowiem od mentalności, tradycji i poczucia tożsamości. Najlepsza sytuacja w tym zakresie występuje w Wielkopolsce, na Pomorzu Nadwiślańskim, Górnym Śląsku, Ziemi Krakowskiej oraz w Małopolsce Wschodniej. Na pozostałych obszarach czynnik ten oddziałuje w sposób niedostateczny, głównie wobec braku ciągłości tradycji lub na skutek ponownego zasiedlenia (ziemie zachodnie). Zakres interwencji państwa powinien uwzględniać zdolności samoorganizacyjne społeczeństwa. Należałoby pozostawić większą samodzielność działania regionom cechującym się dojrzałością do względnej autonomii (Wielkopolska, Pomorze Nadwiślańskie, Górny Śląsk, Ziemia Krakowska i Małopolska Wschodnia), wspierać tworzenie nowej tożsamości (na ziemiach zachodnich), wzmacniać samodzielność w regionach północno-wschodnich (Warmia i Mazury, Podlasie, Ziemia Lubelska) oraz przeciwstawić się depresji społecznej powstałej w Polsce centralnej (Mazowsze i Ziemia Łęczycko-Sieradzka).
Trzecim celem strategii rozwoju, od którego zależy właściwe zasilanie finansowe podejmowanych przedsięwzięć pobudzających rozwój, jest wzmocnienie infrastruktury ekonomicznej. Najważniejszym zadaniem w tym zakresie jest stworzenie odpowiednio sprawnie funkcjonującego systemu bankowego, pozwalającego na szybki przepływ kapitału i wyczulonego na wahania koniunktury. Niezbędne jest usprawnienie przepływu informacji gospodarczych, dysponujących odpowiednią gamą ofert lokalizacyjnych umożliwiających podejmowanie szybkich i trafnych decyzji inwestycyjnych oraz zorganizowanie sieci marketingowej składającej się z ośrodków informacji, promocji i targów, powiązanych z odpowiednimi instytucjami w skali europejskiej. Równolegle należy stymulować rozwój samorządności gospodarczej w formie stowarzyszeń producentów (giełdy, izby rzemieślnicze, agencje, zrzeszenia) skupiających w swoich szeregach najbardziej przedsiębiorcze elity społeczeństwa.
Zadania w zakresie tworzenia infrastruktury ekonomicznej są ściśle ze sobą sprzężone. Przestrzennie następuje ich koncentracja w kilku aglomeracjach miejsko-przemysłowych (szczególnie o specjalistycznych funkcjach międzynarodowych), charakteryzujących się największą dynamiką procesów dostosowawczych, silnie oddziałujących na otaczające je obszary (Warszawa, Poznań, Gdańsk, Kraków, Szczecin, Wrocław).
Celem komplementarnym do poprzedniego jest tworzenie warunków sprzyjających postępowi naukowo-technicznemu, polegającemu głównie na symbiozie nauki z produkcją, traktując wiedzę i innowacyjność jako główny czynnik postępu. Pod tym względem potencjalnie najlepsza sytuacja występuje w aglomeracjach dysponujących silnymi ośrodkami naukowo-badawczymi (wyższe uczelnie, instytuty naukowo-badawcze) oraz znacznym, choć zróżnicowanym potencjałem produkcyjnym. Predystynowane są do tego przede wszystkim następujące ośrodki z profilem produkcyjnym ukierunkowanym gównie na przemysł: Warszawa - informatyka, elektroniczno-maszynowy, Łódź - tekstylno-chemiczny, Kraków - metalurgiczny, Katowice - górniczy, metalurgiczny, Lublin i Olsztyn - rolniczy, biotechnologie, Gdańsk i Szczecin - morski i stoczniowy, Wrocław - elektroniczny. Warunkiem powstawania ośrodków wysokiej technologii jest odpowiednia gotowość zainteresowanych stron oraz pojawienie się inicjatora, którym może być rząd, władza lokalna, wyższe uczelnie, grupa przemysłowców lub banków. Działalność na rzecz powiązania nauki z produkcją może przybrać różne formy, takie jak: inkubatory przedsiębiorczości, parki naukowo-badawcze, technopole lub specjalne strefy ekonomiczne.
Warunkiem tworzenia ośrodków zaawansowanej technologii i postępu naukowego, w coraz większym stopniu staje się odpowiednio wysoki ogólny poziom życia oraz zadowalający stan środowiska przyrodniczego. Obiektywnie najlepsze warunki powstawania tych nowych form społeczeństwa postindustrialnego posiadają duże aglomeracje. Nie należy jednak wykluczać tworzenia ośrodków postępu w miastach średniej wielkości, o prężnych władzach lokalnych i światłym społeczeństwie, a zwłaszcza tych, w których są wyższe uczelnie.
Celem o specjalnym znaczeniu, zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym, spełniającym funkcje integrujące jest podniesienie sprawności funkcjonowania infrastruktury technicznej. Pierwsze miejsce zajmuje tutaj komunikacja drogowa, współdziałająca z szybkimi połączeniami komunikacji szynowej i lotniczej. Czynnikiem wiodącym w usprawnieniu połączeń jest sieć autostrad, których sukcesywna budowa stwarza preferencje dla określonych ośrodków miejsko-przemysłowych. Najbardziej dynamicznie rozwijać się będą obszary związane z węzłami komunikacyjnymi oraz pasma położone wzdłuż głównych szlaków. Ich przebieg jest jednoznacznie zdeterminowany aktualną strukturą sieci osadniczej i rozmieszczeniem potencjału gospodarczego. Preferencyjne warunki w pierwszej kolejności wystąpią wzdłuż dwóch korytarzy wschód-zachód, tj. pierwszej łączącej Berlin, przez Warszawę, z Moskwą i drugiej, łączącej Drezno, przez Wrocław, Kraków i Rzeszów, z Kijowem.
O integracji Polski z Europą i światem w coraz większym stopniu decydować będzie rozwój infrastruktury informatycznej o najwyższym standardzie. Poziom stosowanych rozwiązań wyznacza tu ogólny postęp technologiczny. Elementami systemu informatycznego stają się nowoczesne autostrady informacyjne i ośrodki przetwarzania. Rozwój infrastruktury informatycznej ma dwa wymiary: międzynarodowy, składający się z kompatybilnych centrów, i powszechny, oparty na coraz bardziej nowoczesnym komputerze osobistym. Najsilniejsze centra tego rodzaju powinny powstać w trzech kluczowych ośrodkach kraju, tj. w Warszawie - stolica, w Poznaniu - promocja eksportu, w Krakowie - promocja kultury.
Strategiczne znaczenie dla rozwoju kraju we wszystkich skalach mają systemy energetyczne związane z układami międzynarodowymi i źródłami zasilania leżącymi często poza granicami państwa. W wymiarze przestrzennym należy wyróżnić źródła wytwarzania i linie przesyłowe, których lokalizacja i przebieg mają wpływ na układy przestrzenne. W przypadku elektroenergetyki sprawą ciągle otwartą jest przejście w przyszłości na energetykę jądrową i lepsze wykorzystanie rodzimych zasobów gazu.
Autonomicznym elementem infrastruktury, o wymiarze czasowym i przestrzennym, jest gospodarka wodna. Zagadnienie to, charakteryzujące się ograniczeniami brzegowymi i długotrwałymi konsekwencjami podejmowanych przedsięwzięć, musi być rozwiązywane kompleksowo, we wszystkich skalach, z uwzględnieniem przestrzennie zróżnicowanych zadań, które dotyczą: podniesienia jakości wód (budowa oczyszczalni i wprowadzanie nowych technologii), zwiększenia zasobów wód powierzchniowych (retencjonowanie wody w skali regionalnej i lokalnej), oszczędnego gospodarowania ograniczonymi zasobami wód podziemnych oraz racjonalizacji zużycia wody (powszechne stosowanie jednostkowych pomiarów zużycia wody i stosowanie w przemyśle układów zamkniętych). Realizacja zadań w zakresie gospodarki wodnej musi uwzględniać porozumienia międzynarodowe i usprawnienie działań w ramach rejonów gospodarki wodnej. Stosunki wodne mają wyraźny i trwały wpływ na zróżnicowane możliwości rozwoju poszczególnych elementów systemu osadniczego. Wyróżnić można: obszary o znacznych zasobach wodnych (dolna Wisła, tereny podgórskie i pojezierza), obszary wymagające nowych wielkich inwestycji (przerzuty wody - Górny Śląsk, Kraków) oraz obszary i miejscowości trwale dotknięte deficytem wody (Wielkopolska, Kujawy, woj. lubelskie).
Inną grupę stanowią zadania przeciwdziałające negatywnym skutkom transformacji systemowej. Kluczowe miejsce w realizacji zajmuje tu opanowanie bezrobocia strukturalnego, które staje się trwałym elementem aktualnie funkcjonującego systemu gospodarczego. Problem ten szczególnie ostro występuje na obszarach północnych (woj. koszalińskie, słupskie, elbląskie, olsztyńskie i suwalskie oraz w woj. wałbrzyskie i łódzkie). Zjawisko bezrobocia ma wymiar regionalny (ponadwojewódzki) i w tej skali należy poszukać konstruktywnych rozwiązań. Należą do nich między innymi: przekwalifikowywanie pracowników, rozwój drobnej wytwórczości i usług, uruchamianie robót publicznych, zmiany systemów organizacji produkcji oraz usprawnianie pomocy społecznej dla najbardziej potrzebujących.
Z okresem transformacji wiąże się reforma edukacji i służby zdrowia, polegająca na wprowadzaniu skomercjalizowanych form obsługi ludności. Wprowadzane zmiany powinny uwzględniać zróżnicowaną ich dostępność i coraz bardziej polaryzujące się możliwości finansowe społeczeństwa. Specjalnego potraktowania wymaga szczególnie zapóźnione w Polsce szkolnictwo wyższe, którego rozwój powinien w stosunkowo krótkim czasie zwiększyć liczbę osób z wyższym wykształceniem, co ma decydujący wpływ na postęp we wszystkich dziedzinach życia. W efekcie, przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian systemowych powinno prowadzić do łagodzenia napięć i zmniejszenia polaryzacji społecznej. Zagadnienie to ma powszechny charakter i odnosi się do wszystkich jednostek sieci osadniczej, odpowiednio do ich wielkości i położenia.
Przeciwdziałanie skutkom transformacji systemowej łączy się z ogólnym celem poprawy codziennych warunków życia, na które składają się: zamieszkanie, funkcjonowanie infrastruktury lokalnej, warunki sanitarne, bezpieczeństwo publiczne i wypoczynek. Działania dotyczą całej sieci osadniczej, ale zarówno zakres zadań, jak i sposoby ich realizacji muszą być zróżnicowane w zależności od skali jednostek osadniczych i ich specyfiki. Realizacja tego celu jest w zasadzie domeną skali lokalnej. Dla zabezpieczenia minimalnych standardów niezbędne są jednak ogólne regulacje w skali krajowej i regionalnej.
Zmiany w gospodarce mieszkaniowej i wprowadzenie zróżnicowanych form budownictwa powinny przyczynić się do lepszego zaspokojenia potrzeb i zwiększenia mobilności ludności poszukującej odpowiadających jej miejsc pracy. Poprawa sprawności funkcjonowania infrastruktury technicznej wpłynie na redukcję zapotrzebowania na wszystkie media zasilania (woda, elektryczność, gaz), a poprawa warunków sanitarnych, a więc oczyszczanie miasta, unieszkodliwianie odpadów i podniesienie estetyki, zmniejszy presję na środowisko przyrodnicze. Podniesienie bezpieczeństwa publicznego może pośrednio przyczynić się do poprawy efektywności gospodarki, podobnie jak stworzenie lepszych warunków do wypoczynku. W poprawie stanu środowiska zurbanizowanego można dopatrywać się ważnego czynnika łagodzenia konfliktów i napięć społecznych. Jest to czynnik stymulujący ogólny rozwój całej sieci osadniczej, a szczególnie aglomeracji miejskich.
Włączeniu zasad ekorozwoju w strategię stymulacji służą działania zmierzające do zharmonizowania ze środowiskiem przyrodniczym pożądanego rozwoju społecznego i gospodarczego. Realizacja tego celu polega przede wszystkim na potraktowaniu wymagań ekologicznych jako regulatora i wyznacznika podejmowanych zamierzeń i działań gospodarczych, czemu służą: ustawowo wprowadzony system ocen oddziaływania na środowisko oraz zadania w zakresie likwidacji źródeł zagrożeń, stosowania technologii proekologicznej, podnoszenia świadomości ekologicznej władz i społeczeństwa. Z działaniami w sferze gospodarczej korespondować powinno stopniowe tworzenie ogólnokrajowego systemu obszarów chronionych, na który składają się: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Kluczowymi elementami tego systemu są kompleksy przyrodnicze wchodzące w skład Zielonych Płuc Polski oraz pas gór i obszarów podgórskich Polski południowej. Oddziaływanie systemu obszarów chronionych ma wymiar ogólnokrajowy i międzynarodowy. Koegzystencja środowiska przyrodniczego ze sferą gospodarczą wyznacza relacje zachodzące między środowiskiem przyrodniczym (rozumianym jako organiczna całość) a strukturami sieci osadniczej. Na te relacje pozytywnie wpływają cechy policentrycznego układu sieci osadniczej.
Stabilizatorem w strategii stymulacji rozwoju jest utrzymanie ciągłości kulturowej. Cel ten może być realizowany poprzez zachowanie dziedzictwa historycznego w sferze materialnej i duchowej, co oznacza ochronę zabytków i kultywowanie tradycji narodowych, a także rozwój współczesnych instytucji, organizacji i działalności kulturotwórczej. Czołową pozycję zajmują obiekty wpisane na listę UNESCO: Kraków, Warszawa, Wieliczka, Oświęcim, Zamość i Puszcza Białowieska. Poza ochroną tych obiektów, zachowanie ciągłości kulturowej ma wymiar przede wszystkim regionalny i jest uzależnione od zróżnicowanego przestrzennie potencjału kulturowego, dysponującego różną klasą zespołów zabytkowych, rezerwatów i parków kulturowych oraz stref ochrony krajobrazu kulturowego. Największym potencjałem w tym zakresie dysponują: Ziemia Krakowska, Dolny Śląsk i Wielkopolska oraz Warmia i Mazury, najuboższe tereny, to Polska centrala i wschodnia. Jednym z ważnych sposobów popularyzacji, a przez to i ochrony dziedzictwa materialnego powinna stać się turystyka krajoznawcza i kongresowa. Jest to źródło zasilani finansowego. Realizacji tego zadania powinien towarzyszyć rozwój działalności towarzystw, ośrodków i zespołów kultywujących tradycje poszczególnych regionów kraju.
Przedstawione główne kierunki działania w zakresie polityki przestrzennej pełnią różne funkcje w mechanizmie strategii stymulacji rozwoju, zapewniając jej spójność. Ogólne ramy działania tworzy restrukturyzacja gospodarki i budowa społeczeństwa obywatelskiego. Funkcje zasilające pełni infrastruktura ekonomiczna oraz różne formy postępu naukowo-technicznego. Sprawna infrastruktura techniczna oraz gospodarka wodna mają przyczynić się przede wszystkim do przestrzennej integracji działań.
Funkcjami zabezpieczającymi są: przeciwdziałanie negatywnym skutkom transformacji systemowej oraz poprawa codziennych warunków życia. Za stabilizator rozwoju uznano zharmonizowanie rozwoju gospodarczego ze środowiskiem przyrodniczym i utrzymanie ciągłości kulturowej.
Dalsza konkretyzacja strategii polega na odniesieniu tak określanych kierunków działania do układu podmiotowego, ujęcia przestrzennego i podziału terytorialnego kraju.
Kierunki zregionalizowanej polityki przestrzennego zagospodarowania kraju odnoszą się do działania administracji rządowej na poziomie centralnym i wojewódzkim. Dotychczasowe badania i obserwacje funkcjonowania administracji publicznej wskazują na obiektywne ograniczenie pola efektywnej działalności struktur zarządzania krajem. Ograniczenia te wynikają z:
- sektorowej struktury gospodarki narodowej, cechującej się dużym stopniem bezwładności, co odnosi się przede wszystkim do sektora państwowego,
- stanu zainwestowania kraju, cechującego się wysoką trwałością układów przestrzennych i infrastrukturalnych oraz form użytkowania,
- utrzymującej się mentalności społeczeństwa, ukształtowanej w okresie rozbudowanych form państwa opiekuńczego oraz centralnego sterowania gospodarką i całokształtem życia społeczno-politycznego w państwie,
- budzącej się samoorganizacji społeczeństwa obywatelskiego, wymuszonej coraz bardziej ograniczonymi możliwościami interwencyjnej działalności państwa,
- systematycznego wzrostu świadomości ekologicznej, wpływającej na działalność społeczną i gospodarczą,
- coraz dotkliwiej odczuwalnych ograniczeń wynikających z zasobów naturalnych, jakimi są klimat, gleby, szata roślinna, zasoby wodne i mineralne.
Silnymi ograniczeniami są również uwarunkowania okresu przejściowego oraz założenia podejmowanych przeobrażeń, jak decentralizacja władzy, samodzielność regionów oraz upodmiotowienie społeczeństwa, co wpłynie na dalsze ograniczenie pola możliwości działania administracji rządowej. Suma obiektywnych ograniczeń stanowi kontekst proponowanych kierunków polityki przestrzennej. Kierunki tej polityki nie mogą być utożsamiane z decyzjami planistycznymi, określającymi docelowy kształt wyobrażanej rzeczywistości. Sformułowania polityki wskazują na kierunki działania podmiotów, otwierające możliwości osiągnięcia założonych celów strategicznych.
Kierunki polityki przestrzennej odniesione są do trzech poziomów zarządzania, tj. centralnej administracji rządowej, administracji rządowej na szczeblu wojewódzkim (regionalnym) oraz samorządu terytorialnego współdziałającego z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego.
Zgodnie z założeniami ustrojowymi, przyjętymi w strategii stymulacji rozwoju, centralna administracja rządowa jest podmiotem samoograniczającym się. Uprawnienia w zakresie bezpośredniego zarządzania są lub będą przekazywane niższym szczeblom administracji publicznej. Natomiast wzmocnione będą jej funkcje inspirujące (deklaracje, intencje strategii, polityki), regulacyjne (ustawy i zarządzenia), interwencyjne (programy i zadania rządowe) oraz kontrolne (nadzór i monitoring).
W kategoriach polityki przestrzennej ogólny kierunek działania administracji centralnej można sprowadzić do:
- ograniczenia unifikacji działań regulacyjnych, otwierającego możliwości wykorzystania zróżnicowanej specyfiki poszczególnych obszarów kraju,
- uwzględnienia obszarów problemowych (szczególnie starych zagłębi surowcowo-przemysłowych i wiejskich obszarów depresji gospodarczej), wymagających działań interwencyjnych,
- gotowości do udzielenia pomocy w sytuacjach losowych (powodzie, pożary),
- zróżnicowanych form koordynacji i współdziałania z niższymi poziomami zarządzania.
Polityka przestrzenna rządu powinna być skorelowana z polityką społeczną i gospodarczą. W strategii stymulacji rozwoju za główne zadania rządu w zakresie działalności regulacyjnej uznano:
- konsekwentne i możliwie szybkie dokonanie prywatyzacji mienia państwowego, w różnych jej formach,
- przeprowadzenie reformy administracji publicznej wraz ze zmianą podziału terytorialnego kraju i ograniczeniem podziałów specjalnych na rzecz administracji ogólnej; działaniom tym powinno towarzyszyć wzmocnienie (uprawnienia i środki) samorządności terytorialnej i struktur społeczeństwa obywatelskiego.
Główną sferą działalności interwencyjnej rządu powinno być przygotowanie i konsekwentna realizacja programów restrukturyzacji podstawowych gałęzi przemysłu państwowego. Ogólna i długofalowa polityka rządu powinna zmierzać do gospodarki materiało- i energooszczędnej zdolnej do sprostania konkurencji międzynarodowej. Służyć temu powinna polityka popierania przedsiębiorczości oraz tworzenia warunków sprzyjających powstawaniu małych i średnich zakładów produkcyjnych opartych na nowych technologiach.
W sferze działań zasilających pożądane przeobrażenia strukturalne najważniejszym zadaniem jest reforma systemu bankowego, umożliwiająca sprawny przepływ kapitału i racjonalne wykorzystanie środków finansowych. Do tej sfery działań należy również tworzenie ram prawnych i stymulacja wprowadzania wysokich technologii przez ścisłe sprzężenie nauki z produkcją przemysłową i usługami.
Podstawowe znaczenie w integracji przestrzennej w skali całego kraju i w powiązaniach międzynarodowych mają programy rządowe dotyczące: budowy sieci autostrad, modernizacji szybkich połączeń kolejowych, odpowiadających standardom europejskim i reelektryfikacji obszarów wiejskich. Do tej grupy programów powinien dołączyć pakiet związany z tworzeniem i racjonalnym wykorzystaniem zasobów wodnych.
Odpowiednio wzmocnionym przeobrażeniom strukturalnym muszą towarzyszyć właściwe zabezpieczenia warunków życia ogółu ludności. Zadaniem rządu jest tu opracowanie ogólnokrajowego programu opanowania bezrobocia, w którym obok niezbędnej pomocy społecznej powinno się uwzględnić odpowiednio przestrzennie zróżnicowane formy działalności aktywizującej. Zadaniem o daleko idących konsekwencjach jest również reforma służb publicznych. W realizacji tego zadania należy wykorzystać upodmiotowienie społeczeństwa i jego zróżnicowane zdolności samoorganizacji i samopomocy.
Szczególnie pilnym zadaniem jest szybki rozwój nowoczesnego szkolnictwa wyższego, zwiększającego w sposób zasadniczy liczbę osób z wyższym wykształceniem. Jest to nieodzowny warunek wprowadzania nowych technologii i sprostania wymaganiom otwartej gospodarki. W ramach działań pierwszoplanowych rządu znaleźć się też musi program zapewnienia bezpieczeństwa publicznego (reforma służb policyjnych, przekazanie części uprawnień władzom samorządowym).
Listę ważnych zadań rządowych zamykają działania stabilizujące, które w myśl strategii stymulacji rozwoju odnoszą się do środowiska przyrodniczego i kulturowego. Polityka ekologiczna rządu powinna dążyć do poprawy stanu środowiska przyrodniczego poprzez eliminację największych zagrożeń (zanieczyszczenie wód, powietrza i gleby), szczególnie na obszarach ekologicznego zagrożenia. Równolegle z poprawą stanu środowiska należałoby tworzyć stopniowo krajowy system obszarów chronionych. Rząd powinien nadać właściwą rangę ogólnokrajowej działalności na rzecz zachowania i wykorzystania dziedzictwa i pomników historii o szczególnej wartości dla kultury narodowej, stwarzając odpowiednie ramy prawne i zabezpieczając środki na ten cel.
W ogólnych kategoriach przestrzennych działalność rządu przedstawiona wyżej w postaci zadań strategicznych będzie stymulowała: racjonalne wykorzystanie istniejącego zainwestowania, właściwe sposoby użytkowania i wykorzystania terenu, a także usprawnienie funkcjonowania układów przestrzennych. Konkretyzacja tych zasad może nastąpić w studiach regionalnych i wojewódzkich.
W studium polityki przestrzennej, podmiotowym odniesieniem na szczeblu wojewódzkim jest administracja rządowa 12 regionów, postulowanych do utworzenia w pracach nad nowym podziałem terytorialnym kraju, uwzględniając zarazem obecny podział województw. Za główne kryteria podziału na 12 regionów uznano: sprawność zarządzania, efektywne wykorzystanie osadnictwa, ciągłość tradycji historycznej, racjonalne wykorzystanie potencjału gospodarczego oraz zdolność dostosowania do standardów europejskich. Zgodnie z założeniami przyjętymi w strategii stymulacji rozwoju - regionalna administracja rządowa aspiruje do podmiotowości wyrażającej się w postaci własnej strategii rozwoju.
Domeną strategii regionalnych są przede wszystkim:
- przełożenie polityki krajowej na poziom regionalny, określające, równocześnie wzajemne relacje między administracją ogólną a specjalną,
- koncepcja rozwoju gospodarczego i społecznego, oparta na specyfice regionu, określająca miejsce i rolę regionu w skali całego kraju,
- koordynacja działalności niższych szczebli zarządzania, głównie według wyróżnionych przestrzennie obszarów problemowych i funkcjonalnych,
- bezpośrednia działalność interwencyjna w sytuacji zagrożeń losowych.
Osiągnięcie zamierzonej podmiotowości regionów wiąże się z niezbędnymi postanowieniami konstytucyjnymi, a w dalszej konsekwencji ze stanowieniem przepisów prawnych określających zakres samodzielności regionalnej. Za kluczowe zadania administracji rządowej na poziomie regionalnym należy uznać:
- tworzenie sprzyjających warunków kształtowania społeczeństwa obywatelskiego, wykształcenie i wzmocnienie tożsamości regionalnej oraz popieranie samoorganizacji i samopomocy społecznej, wykorzystując tradycje w tym zakresie,
- sprzyjanie rozwojowi przedsiębiorczości, szczególnie w odniesieniu do drobnej wytwórczości i usług bazujących na własnych zasobach naturalnych i ogólnym potencjale gospodarczym regionu,
- otwieranie pola dla nowych inicjatyw i przedsięwzięć gospodarczych w postaci konkretnych ofert lokalizacyjnych i inwestycyjnych, uwzględniających zarówno potrzeby własne społeczeństwa, jak i koniunkturę krajową i zagraniczną.
Realizacji tych zadań powinno służyć efektywne wykorzystanie potencjału i oddziaływania stolicy regionu oraz aktualnych ośrodków wojewódzkich dla konsolidacji i przyspieszenia rozwoju całego regionu, jak również utworzenie samorządowego lub samorządowo-rządowych powiatów i wzmocnienie szczebla podstawowego, tj. szczebla samorządów gminnych, będącego bezpośrednim podmiotem realizacji zamierzeń.
Zadania w zakresie działań interwencyjnych powinny przyjąć formę regionalnych programów restrukturyzacji gospodarki, określających zakres i tempo przemian oraz ich konsekwencje społeczne i ekologiczne. Szczególnym rodzajem programów powinny być objęte obszary występowania sytuacji konfliktowych. Propozycje głębokich i kompleksowych zmian strukturalnych dotyczyć powinny przede wszystkim:
- starych regionów surowcowo-przemysłowych, wymagających radykalnej zmiany profilu produkcyjnego,
- obszarów o dominacji dawnych państwowych gospodarstw rolnych, ulegających przekształceniom w kierunku tworzenia dużych gospodarstw farmerskich,
- zespołów miejsko-przemysłowych o monofunkcyjnym charakterze, wymagających wzbogacenia ich profilu gospodarczego,
- depresyjnych obszarów wiejskich w celu wprowadzenia funkcji komplementarnych, wykorzystujących ich zróżnicowane walory.
Zadaniem o ogólnym charakterze, związanym z rutynową działalnością władz wojewódzkich powinna być koordynacja przedsięwzięć podejmowanych w skali zespołu powiatów i gmin realizujących ponadlokalne cele publiczne.
Realizacja głównych zadań powinna być wzmocniona poprzez tworzenie regionalnych struktur służących zasilaniu i promocji przedsięwzięć gospodarczych. Odnosi się to przede wszystkim do sfery finansowej.
Ważnym zadaniem w skali regionalnej jest tworzenie nowoczesnych ośrodków współdziałania nauki z produkcją o profilu związanym z istniejącą specjalizacją wyższych uczelni i zakładów produkcyjnych oraz odpowiadającym charakterowi i funkcji regionu.
Integracja wewnętrzna dużych regionów będzie zależała od wykorzystania infrastruktury technicznej w zakresie powiązań komunikacyjnych oraz zaopatrzenia w wodę i energię. Służyć temu powinny programy wojewódzkie, wpisujące się w realizację krajowych programów rządowych, a zwłaszcza w zakresie:
- komunikacji drogowej, rozwijając komplementarnie i wzmacniając własną sieć powiązań pomiędzy ośrodkami miejskimi (ze zwróceniem uwagi na lotniska i przejścia graniczne),
- gospodarki wodnej, rozbudowując sieć retencji i głównych rurociągów przesyłowych,
- modernizacji sieci energetycznej i rozbudowy sieci gazowej.
Ważnym zadaniem w zakresie poprawy warunków życia ludności jest opracowanie i konsekwentna realizacja regionalnych programów opanowania bezrobocia. Jest to domena tego szczebla zarządzania. Uwzględniać one powinny wszystkie formy aktywizacji.
Zadaniem o regionalnym wymiarze jest przyspieszenie rozwoju szkolnictwa wyższego o profilu dostosowanym do tradycji i specyfiki regionu oraz nowych wymagań stawianych przez rozwój gospodarczy i zmiany cywilizacyjne (preferencja informatyki, biotechnologii i poszukiwania nowych materiałów).
Zadaniem stabilizującym rozwój regionów, stanowiącym wyznacznik i regulator działań gospodarczych, powinien być regionalny program związany z realizacją polityki ekologicznej, którego zadania powinny obejmować:
- likwidację zagrożeń środowiska przyrodniczego,
- poprawę jakości wód i rekultywację obszarów zdewastowanych,
- stopniowe tworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych, we współdziałaniu z sąsiednimi regionami.
Ważnym zadaniem władz wojewódzkich jest opracowanie koncepcji ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego, inspirującej i koordynującej działalność organizacji społecznych i stowarzyszeń kulturowych (ochrona zespołów i obiektów zabytkowych, krajobrazu kulturowego, wspieranie folkloru).
Zadaniem towarzyszącym działalności w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego powinna być koncepcja rozwoju turystyki i wypoczynku, inspirująca i koordynująca szeroki wachlarz konkretnych poczynań w tym zakresie. Szczególne miejsce w tej koncepcji powinno zająć propagowanie turystyki międzynarodowej i stwarzanie korzystnych warunków dla agroturystyki i turystyki kwalifikowanej, nastawionych na indywidualizację potrzeb.
Na poziomie regionalnym powinna nastąpić konkretyzacja działań odnoszących się do trzech kategorii przestrzennych, tj.:
- racjonalnego wykorzystania istniejącego zainwestowania, powinno ono polegać na: likwidacji przestarzałych struktur stanowiących balast rozwoju, modernizacji trwałych elementów zainwestowania, dostosowując je do nowych potrzeb i wymagań oraz wykorzystaniu istniejących i tworzeniu nowych rezerw stanowiących otwarcie na przyszłość,
- właściwego użytkowania i wykorzystania terenu w skali regionalnej, które operując racjonalnie procesami przestrzennej koncentracji i dekoncentracji przedsięwzięć, powinno polegać na wyróżnieniu obszarów o intensywnym zagospodarowaniu i obszarów o najwyższych walorach wymagających szczególnej ochrony,
- podniesienia sprawności funkcjonowania układów przestrzennych, co można osiągnąć przez konsolidację układu osadniczego we wszystkich skalach, a przede wszystkim przez połączenie stolic regionów jako głównego ośrodka postępu, z regionalnymi ośrodkami pomocniczymi (programowo i komunikacyjnie) oraz lepsze wykorzystanie miast małych w organizacji i przeobrażeniu osadnictwa wiejskiego, przywracając im dawną rolę.
Samorząd terytorialny jako podmiot polityki przestrzennej jest, zgodnie z postanowieniami ustawowymi, autonomiczny w stosunku do administracji rządowej. W polityce, przestrzennej, co wynika z jej istoty, administracja rządowa i samorządowa tworzą jednak jeden spójny system podejmowania decyzji. W polityce przestrzennej, co wynika z jej istoty, administracja rządowa i samorządowa tworzą jednak jeden spójny system podejmowania decyzji. W strategii stymulacji rozwoju, poziom samorządu terytorialnego jest postrzegany jako emanacja społeczeństwa obywatelskiego. Jest podmiotem rozszerzającym swoje uprawnienia, przyjmującym odpowiedzialność za całokształt spraw związanych z warunkami życia ludności. Poziom samorządowy jest miejscem realizacji wszystkich przedsięwzięć, bowiem na tym poziomie w najbardziej odczuwalny sposób uwidaczniają się konsekwencje podejmowanych decyzji. Warunkiem realizacji polityki przestrzennej samorządów jest konieczność wzmocnienia uprawnień gmin i przywrócenia drugiego szczebla samorządu w postaci powiatu, przyjmującego wyższy poziom obsługi ludności.
Domeną władz samorządowych w zakresie polityki przestrzennej jest:
- uwzględnienie uwarunkowań, celów i kierunków polityki przestrzennej państwa na obszarze województwa, odniesionych do obszaru powiatu bądź gminy,
- określenie własnej strategii rozwoju, opartej na ocenie potrzeb i dążeń społeczności lokalnej,
- ustalenie miejsca lokalizacji, zamierzeń i przedsięwzięć wszystkich podmiotów działających na obszarze powiatu bądź gminy,
- ustalenie warunków zabudowy i zagospodarowania terenów dla nowych inwestycji,
- określenie przeznaczenia i zasad zagospodarowania terenów w planach miejscowych, będących głównym instrumentem polityki przestrzennej i koordynacji działań.
Realizacja zadań na poziomie podstawowym jest uzależniona od kontynuacji reformy administracji publicznej, zakładającej wzmocnienie samorządności terytorialnej. W strategii stymulacji rozwoju za ważniejsze zadania samorządu należy uznać:
- współudział w realizacji zadań rządowych w zakresie prywatyzacji majątku państwowego, uwzględniając wynikające stąd konsekwencje dla funkcjonowania własnej jednostki administracyjnej,
- czynne uczestnictwo w programach restrukturyzacji gospodarki, dbając o włączenie zadań uwzględniających przeciwdziałanie negatywnym skutkom dokonanych przeobrażeń,
- tworzenie lokalnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości, udostępniając posiadane rezerwy terenowe i inwestycyjne dla nowych przedsięwzięć w zakresie produkcji przemysłowej i usług,
- podejmowanie szerokiej akcji w celu przełamania zachowawczych i roszczeniowych postaw ludności, informując i skupiając ogół społeczeństwa wokół podejmowanych przedsięwzięć, wspierając samoorganizację w zakresie edukacji, służby zdrowia, stanu sanitarnego, bezpieczeństwa publicznego i estetyki oraz propagując rozwój samopomocy (opieka nad ludźmi niepełnosprawnymi, dziećmi i ludźmi starymi).
Działalność zasilająca strefę gospodarczą i społeczną gminy powinna się odbywać poprzez opracowanie programów tworzenia infrastruktury ekonomicznej, obejmującej rozwój:
- bankowości i instytucji ubezpieczeniowych,
- ośrodków promocji gospodarczej (informacja, marketing), dysponujących pulą atrakcyjnych ofert inwestycyjnych (nowe lokalizacje, wykorzystanie istniejących obiektów),
- specjalnych stref ekonomicznych, wykorzystujących specyficzne wartości wynikające z położenia lub potencjału gmin i niewykorzystanych rezerw.
Samorząd powinien być inicjatorem i organizatorem współdziałania instytucji naukowych z przedsiębiorstwami produkcyjnymi w tworzeniu ośrodków wysokiej technologii.
Zadania integrujące układy przestrzenne i zapewniające ich sprawne funkcjonowanie wiążą się z opracowaniem i realizacją programów modernizacji i rozwoju infrastruktury technicznej, obejmującej:
- układy drogowe nawiązujące do sieci regionalnej i krajowej,
- węzły komunikacji kolejowej i drogowej, a także w szczególnych przypadkach lotniczej, wyposażone w odpowiednie urządzenia (dworce kolejowe i autobusowe, lotniska, przejścia graniczne),
- zaopatrzenie ludności w wodę dobrej jakości (racjonalizacja zużycia, zwiększenie zasobów, głównie przez małą retencję),
- budowę oczyszczalni ścieków, sieci kolektorów i unieszkodliwienie odpadów,
- zaopatrzenie w gaz i elektryczność, modernizując i rozbudowując sieci zasilania.
Domeną samorządów terytorialnych, w coraz większym stopniu, powinno być zagwarantowanie podstawowej obsługi ludności, przejmując od administracji państwowej odpowiednie uprawnienia i środki w ramach reformy służb publicznych w zakresie: edukacji (szkoły podstawowe i średnie), służby zdrowia (przychodnie, szpitale ogólne, lekarz domowy), opieki społecznej (domy opieki dla dzieci, ludzi starych, niepełnosprawnych i bezdomnych oraz udzielanie zapomóg).
Samorządy powinny opracować (przy współpracy z administracją rządową) lokalne programy przeciwdziałania negatywnym skutkom bezrobocia, otwierając własny front robót publicznych, tworząc ośrodki przekwalifikowania zawodowego i inkubatory przedsiębiorczości oraz docierając z pomocą społeczną bezpośrednio do najbardziej potrzebujących.
Jednym z najważniejszych zadań samorządów terytorialnych jest poprawa warunków zamieszkania. Samorządy powinny opracować ogólne zasady polityki mieszkaniowej na obszarze gminy, wyróżniając szczególnie budownictwo komunalne o odpowiednim standardzie oraz otwierając nowe tereny uzbrojone dla budownictwa spółdzielczego i indywidualnego.
Ogólnym regulatorem realizacji zadań samorządów powinien być program ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego, zapewniający zachowanie najbardziej cennych jego walorów i ich wykorzystanie dla dalszego rozwoju, a zwłaszcza dla różnych form turystyki i wypoczynku. Ogólną podstawę budowy programu w tym zakresie tworzy prognoza skutków wpływu funkcji i rozwoju układu osadniczego na środowisko, uwzględniająca elementy prawnie chronionego systemu obszarów przyrodniczych (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty, strefy ochrony konserwatorskiej).
Działalność samorządów terytorialnych powinna opierać się na wzmacnianej stale tożsamości i aktywności społeczności lokalnych.
Realizacja zadań samorządów terytorialnych w wymiarze przestrzennym wymaga:
- adaptacji istniejącego zainwestowania do nowych warunków, zmieniających się do potrzeb i aspiracji ludności, uwzględniając rynkowe zasady wykorzystania majątku gminy, szczególnie w zakresie mieszkalnictwa i usług,
- elastycznego wykorzystania terenów zainwestowania, stosując mieszane formy użytkowania, zbliżające miejsca pracy do miejsc zamieszkania (lokalizacja nieuciążliwych zakładów pracy w bezpośrednim sąsiedztwie zespołów mieszkaniowych),
- stałej poprawy jakości środowiska zurbanizowanego, wykorzystując w tym celu system terenów otwartych, dbając o stan estetyczny i sanitarny miejsc publicznych oraz wprowadzając ład przestrzenny na terenach peryferyjnych,
- stosowania systemów sieciowych do poprawy funkcjonowania jednostek osadniczych, uwzględniając zindywidualizowane potrzeby mieszkańców i sprzyjające ich mobilności,
- przeciwdziałania praktykom monopolistycznym w organizacji służb komunalnych przez tworzenie przedsiębiorstw konkurujących w obsłudze ludności,
- tworzenia struktur przestrzennych odpowiadających samo- organizującemu się społeczeństwu obywatelskiemu (pomocnicze jednostki samorządowe, samorządy osiedlowe, jednostki przestrzenne mogące stanowić przedmiot opieki społecznej, organizacje społeczne).
Zasadniczą cechą układu podstawowego w kategoriach przestrzennych jest pogodzenie ustaleń ogólnych odnoszących się do stref polityki przestrzennej z konkretnymi rozstrzygnięciami przypisanymi jednoznacznie poszczególnym elementom zagospodarowania przestrzennego, przyjmując zasadę jedności czasu i przestrzeni.
Podsumowując podmiotowe ujęcie polityki przestrzennej, można stwierdzić, że charakteryzuje się ono zmiennym i zróżnicowanym podziałem kompetencji między administrację rządową i samorządową, przy założeniu konieczności decentralizacji uprawnień i deregulacji prawnej w kierunku pozostawienia większej swobody działania samorządom i podmiotom gospodarczym. Warunkiem uzyskania konkretnych wymiernych efektów jest pogodzenie, w wymiarze czasowym i przestrzennym, dążeń do dużej samodzielności silnych aglomeracji i regionów z celowym interwencjonizmem państwowym, wyrażającym się redystrybucją środków publicznych na wynegocjowanym i zróżnicowanym poziomie. Wyznacznikiem działań w obu zakresach powinno być właściwe rozumienie dobra wspólnego i twórcze wykorzystanie inicjatywności różnych grup interesu na wszystkich poziomach zarządzania. Oznacza to konieczność odejścia od uniformizacji i jednolitej władzy państwowej, na rzecz pluralizmu i zróżnicowania, co jest zgodne ze światowym trendem dywersyfikacji przestrzeni. Dywersyfikacja ma na celu możliwie najlepsze pobudzanie i wykorzystanie aktywności społecznej, koncentrację wysiłków na kluczowych zadaniach, mobilizując środki ze wszystkich możliwych źródeł (budżet, kapitał krajowy i zagraniczny, środki własne ludności).
Politykę przestrzenną w skali kraju ilustruje dziewięć schematów:
Zgodnie z założeniami strategii stymulacji rozwoju, działania interwencyjne rządu w strefie szans powinny być relatywnie ograniczone do wyróżnionych, pojedynczych celów, pozostawiając, w myśl zasad decentralizacji, kompleksowe programy rozwoju administracji regionalnej i samorządom terytorialnym. Profil tej interwencji powinien w pasie północnym preferować ochronę środowiska i opanowanie bezrobocia, a w pasie południowym - restrukturyzację gospodarki i zachowanie wartości kulturowych. Największą samodzielność należy pozostawić Wielkopolsce.
W strefie o przewadze zagrożeń, działania rządu powinny mieć charakter stymulujący i wspierający o bardziej ogólnym charakterze. Wzmożona interwencja rządu w regionach warmińsko-mazurskim i podlaskim powinna być nastawiona na aktywizację rozwoju uwzględniającą wysokie walory środowiska przyrodniczego; w odniesieniu do regionu lubelskiego - na przyspieszenie procesów rozwoju przełamujących istniejące zagrożenia; region mazowiecki i łódzki wymagają szczególnych działań zmierzających do przełamania utrwalonej depresji społeczno-gospodarczej powstałej wokół aglomeracji Warszawy i Łodzi.
Realizując funkcje koordynacyjne, należy zwrócić uwagę na związki zachodzące między aglomeracjami warszawską i łódzką oraz krakowską i katowicką, tworzącymi mniej lub bardziej rozwinięte konurbacje.
II. Obszary koncentracji przeobrażeń strukturalnych - wynikają ze zróżnicowanego przestrzennie nasilenia procesów restrukturyzacyjnych i zdolności społeczeństwa do samodzielności. W strategii stymulacji rozwoju największe możliwości przekształceń reprezentują aglomeracje miejsko-przemysłowe, traktowane jako motory postępu. Dwanaście wyróżnionych aglomeracji powinno uzyskać status stolic regionów podlegających modernizacji dostosowującej je do standardów europejskich. Pierwszoplanowe miejsce wśród nich zajmują trzy aglomeracje: Warszawy, Krakowa i Poznania, o największym potencjale i dynamice przeobrażeń związanych także z rozwojem zróżnicowanych funkcji międzynarodowych.
Stołeczne funkcje Warszawy i dobre powiązania komunikacyjne stwarzają szczególne warunki dla lokalizacji przedstawicielstw międzynarodowych i instytucji z nimi związanych, a zwłaszcza dla kontaktów międzypaństwowych i kulturowych (nowoczesne centrum kongresowe, centra wystawowe i festiwalowe).
Ciągłość tradycji narodowych, potencjał intelektualny i artystyczny Krakowa predystynuje tę aglomerację do pełnienia funkcji centrum kulturowego i turystycznego o wymiarze międzynarodowym. Nowe przedsięwzięcia (nowoczesne centrum kongresowe i obsługi turystów) powinny nawiązywać do historycznego układu zespołów zabytkowych.
Tradycje handlowe o skali międzynarodowej, korzystne położenie i dobre powiązania komunikacyjne powinny decydować o rozwoju dotychczasowego profilu aglomeracji poznańskiej (rozbudowa i modernizacja terenów targowych, centrum informacyjne).
Drugą grupę tworzą aglomeracje, które już zapoczątkowały zmiany strukturalne, wykorzystując swoje predyspozycje do dalszego rozwoju. Są to aglomeracje: gdańska, szczecińska, wrocławska i lubelska.
Aglomeracja gdańska, opierając się na historycznie utrwalonych funkcjach portu morskiego, ma szanse wzmocnić swoją pozycję poprzez rozwój i modernizację zakładów i instytucji związanych z gospodarką morską o oddziaływaniu szczególnie istotnym w skali basenu morza Bałtyckiego.
Drugi znaczący port morski, jakim jest Szczecin - Świnoujście już obecnie efektywnie wykorzystuje swoje położenie. Bazując na funkcjach portowych i wzmacniając swój potencjał intelektualny może on w stosunkowo krótkim czasie stać się silnym i atrakcyjnym ośrodkiem regionalnym i współpracy międzynarodowej.
Aglomeracja wrocławska powtórnie podjęła wysiłek stania się silnym ośrodkiem regionalnym. Celowi temu służy dynamicznie rozwijany potencjał intelektualny i gospodarczy, znacząco oddziałujący na otaczające tereny. Ważną rolę odgrywa również Wrocław jako ośrodek współpracy międzynarodowej z południowo-zachodnimi sąsiadami Polski.
Aglomeracja lubelska ma historycznie ugruntowaną pozycję jako stolica regionu wschodniej Polski. Jej stopniowy rozwój, oparty na zasobach ludzkich tej części kraju, pozwolił na wykształcenie trwałych i względnie zrównoważonych struktur społecznych o wyraźnej tożsamości oraz na powstanie znacznego potencjału intelektualnego. Położenie aglomeracji predystynuje ją do ośrodka kontaktów międzynarodowych, głównie ze wschodnimi sąsiadami.
Trzecią grupę ośrodków tworzą aglomeracje potencjalne, ciągle jeszcze słabo wykształcone. Są to duże miasta: Białystok, Olsztyn i Rzeszów. Pełnienie przez te miasta funkcji ośrodków regionalnych warunkowane jest wzmocnieniem ich potencjału intelektualnego (rozwój szkolnictwa wyższego i działalności kulturowej) i gospodarczego. Ich dalszy rozwój, a w tym również i funkcji międzynarodowych, jest zdeterminowany zarówno położeniem, jak i regionalną specyfiką.
W procesie restrukturyzacji wielkich ośrodków miejsko-przemysłowych szczególne miejsce i znaczenie dla całego kraju zajmują przeobrażenia, którym muszą podlegać aglomeracje katowicka i łódzka. Olbrzymia skala i zakres przedsięwzięć restrukturyzacyjnych, obejmujących wszystkie sfery życia, powinna zmierzać do stopniowej zmiany ich profilu gospodarczego i społecznego.
W aglomeracji katowickiej - likwidacja przestarzałych zakładów przemysłu surowcowego i ciężkiego oraz wprowadzenie nowych zakładów wysokiej technologii, z równoczesną modernizacją infrastruktury społecznej i technicznej, powinna doprowadzić do przywrócenia wydolności funkcjonalnej i zasadniczej poprawy warunków życia tej wielkiej konurbacji. Oznacza to w efekcie ponowne określenie miejsca i roli aglomeracji katowickiej w gospodarce narodowej, a jej funkcje międzynarodowe należy postrzegać w relacji z aglomeracją krakowską.
W aglomeracji łódzkiej, niezrównoważona dotąd struktura gospodarcza powinna ulec poprawie poprzez racjonalizację i modernizację istniejących zakładów produkcyjnych, wprowadzenie nowych gałęzi równoważących układ oraz konsolidację i ożywienie potencjału intelektualnego. Kształtowanie nowoczesnego oblicza tej aglomeracji i jej funkcji międzynarodowych musi uwzględniać bliskie sąsiedztwo z aglomeracją stołeczną oraz położenie na skrzyżowaniu autostrad wschód-zachód i północ-południe.
Wyraźnie zróżnicowany sposób potraktowania każdej aglomeracji jest podstawową zasadą polityki przestrzennej wyprowadzonej ze strategii stymulacji rozwoju, umożliwiającej określenie kierunków ich przeobrażeń i związków między nimi oraz ich znaczenia dla rozwoju całego kraju.
Drugie pole koncentracji działań restrukturyzacyjnych tworzą obszary problemowe okręgów surowcowo-przemysłowych: wałbrzyski, tarnobrzeski, legnicko-głogowski, turoszowski, bełchatowski, koniński. Przeobrażenia strukturalne polegają tutaj na racjonalizacji wydobycia surowców zgodnie z regułami gry rynkowej i przełamania ich monofunkcyjności, przez wprowadzenie produkcji i funkcji komplementarnych, opartych na wysokich technologiach. Restrukturyzacja obszarów problemowych w polityce przestrzennej wiąże się głównie z: intensywnym wykorzystaniem terenów i obiektów dużych zakładów państwowych, otwarciem nowych terenów dla inwestycji uzupełniających oraz rekultywacją terenów zdegradowanych. Działania te powinny uwzględniać inicjatywy krajowe i zagraniczne pozwalające na zmianę profilu gospodarczego i poprawę stanu środowiska przyrodniczego.
Specyficzną grupę tworzą obszary problemowe, związane z likwidacją państwowych gospodarstw rolnych, rozmieszczone na ziemiach północnych i zachodnich. Skala zjawiska przekracza wymiar regionalny i wymaga kompleksowych działań restrukturyzacyjnych, polegających na wprowadzeniu struktur przestrzennych odpowiadających gospodarce farmerskiej (wielkość gospodarstw, obsługa rolnictwa, przetwórstwo, dostosowanie infrastruktury technicznej i społecznej do nowych potrzeb) oraz wykorzystaniu nadmiaru siły roboczej na miejscu dla rozwoju drobnych i średnich przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych.
Procesy restrukturyzacyjne o dużej skali powinny objąć obszary o rozdrobnionej strukturze agrarnej rolnictwa. Podlegają one długotrwałemu procesowi modernizacji. Polityka przestrzenna powinna uwzględniać stopniowe przechodzenie na gospodarkę rodzinną i wysoką specjalizację produkcji (ogrodnictwo, warzywnictwo, zielarstwo, małe fermy hodowlane) oraz wprowadzanie nowych rozproszonych miejsc pracy (nowoczesne chałupnictwo, drobne zakłady przemysłowe i usługowe).
Innego sposobu potraktowania w kategoriach przekształceń restrukturyzacyjnych wymagają obszary charakteryzujące się wysokimi walorami środowiska przyrodniczego, a szczególnie Zielone Płuca Polski oraz tereny nadmorskie, ziemie górskie i podgórskie. Polityka przestrzenna na tych obszarach powinna polegać na rozwoju zróżnicowanej lokalnie infrastruktury społecznej i technicznej umożliwiającej wprowadzenie funkcji turystycznych (agroturystyka, turystyka kwalifikowana) i rolnictwa ekologicznego (organizacja kontroli produkcji i zbytu) oraz uzupełnienie systemu obszarów chronionych i zwiększenie skuteczności ich ochrony.
Skoncentrowane obszary przeobrażeń strukturalnych należy postrzegać w kontekście zdolności kształtowania społeczeństwa obywatelskiego. Stosunek społeczności lokalnych do zmian strukturalnych w znacznym stopniu warunkuje ich zakres i tempo, a także wykorzystanie pozytywnych i opanowanie negatywnych skutków podejmowanych przedsięwzięć. Wyróżnić można cztery kategorie sytuacji w tym zakresie. Szczególnie sprzyjające warunki występują na obszarach o utrwalonej tradycji samodzielności i samorządności. Obszary te są predystynowane do względnie autonomicznych działań (Wielkopolska i Pomorze Nadwiślańskie, Górny Śląsk oraz Ziemia Krakowska i Małopolska Wschodnia). Powodzenie restrukturyzacji zależy tutaj od utrzymania właściwych proporcji pomiędzy ograniczoną interwencją państwa a samodzielnością samorządów terytorialnych wspieranych zwiększoną aktywnością społeczeństwa. Konkretyzacja tej zasady powinna przybrać formę zwiększenia odpowiednich uprawnień i środków pozostawionych do dyspozycji władz regionalnych (określony procent uzyskiwanych dochodów).
Drugą kategorię tworzą obszary powtórnie zasiedlone po II wojnie światowej, wymagające wykształcenia nowej tożsamości (Pomorze Zachodnie, Dolny Śląsk, Warmia i Mazury). Proces ten jest w dużym stopniu zaawansowany, a jego wzmocnienie powinno być jednym z czołowych zadań polityki przestrzennej, wyrażającej się w: wydobyciu specyfiki środowiska kulturowego, podkreśleniu wartości mogących stanowić tożsamościowy układ odniesienia dążeń społeczności lokalnych oraz w tworzeniu struktur przestrzennych sprzyjających integracji społecznej na różnych poziomach.
Odrębnego potraktowania w polityce przestrzennej wymagają obszary ściany wschodniej (Podlasie i Ziemia Lubelska). Podejmowane tu działania powinny polegać na systematycznym wzmocnieniu żywej jeszcze tożsamości lokalnej poprzez rozwój różnych form aktywności temu służących oraz na wzmożonej urbanizacji (nadawanie ośrodkom osadniczym praw miejskich) i poprawie infrastruktury społecznej i technicznej wpływającej na konsolidację ludności.
Szczególnym zjawiskiem w skali kraju jest obszar depresji społecznej i gospodarczej Polski środkowej (Mazowsze i Ziemia Łęczycko-Sieradzka) wymagający działań interwencyjnych dla przełamania regresu. W gospodarce rynkowej i pluralizmie politycznym należy efektywniej wykorzystać oddziaływanie dwóch największych aglomeracji, Warszawy i Łodzi, rozbudowując połączenia i związki tych silnych ośrodków z terenami je otaczającymi oraz wzmacniając pomocnicze ośrodki życia gospodarczego i kulturowego (obecne stolice województw).
Decydujące znaczenie w wykorzystaniu predyspozycji społeczeństwa do samorządności dla zmian strukturalnych ma utworzenie dużych województw i drugiego stopnia samorządu terytorialnego. Pozwolą one na mobilizację społeczeństwa wokół zamierzeń o skali regionalnej, z którymi ludność może się identyfikować oraz na przełamanie animozji i partykularnych interesów lokalnych, umieszczając je w kontekście dążeń integrujących społeczeństwo.
III. Węzłowy układ infrastruktury gospodarczej. W strategii stymulacji rozwoju zasadniczym czynnikiem dynamizującym przekształcenia strukturalne kraju jest układ węzłowy, składający się z ośrodków promocji gospodarczej i współdziałania nauki z produkcją oraz z głównych połączeń komunikacyjnych.
O potencjale ośrodków świadczy koncentracja instytucji infrastruktury gospodarczej, do których można zaliczyć przede wszystkim: dyrekcje administracji specjalnej, wyższe uczelnie, siedziby banków oraz stacje radiowo-telewizyjne. Podstawowy układ komunikacyjny tworzą autostrady istniejące i przewidziane w najbliższym czasie do realizacji, drogi ekspresowe, szybkie połączenia kolejowe (Eurocity i Intercity) oraz lotniska i porty morskie. Wyrazem nasilenia powiązań komunikacyjnych o specjalnym charakterze jest zasięg telefonii komórkowej.
W tak określonym układzie węzłowym infrastruktury gospodarczej można wyróżnić trzy korytarze rozwoju. Pierwszoplanową rolę odgrywa i w przyszłości będzie odgrywał korytarz wschód-zachód, przebiegający przez środek kraju, łączący Berlin, przez Poznań, Łódź i Warszawę, z Moskwą. W jego zasięgu znajdują się większe ośrodki miejskie, takie jak: Zielona Góra, Konin, Kalisz, a w przyszłości Siedlce i Biała Podlaska. Warszawa jest najsilniejszym ośrodkiem promocji gospodarczej. Wykorzystując dotychczasowy profil produkcyjny i kierunki kształcenia na wyższych uczelniach, w Warszawie powinien powstać technopol o profilu uwzględniającym następujące specjalności: elektronika, telekomunikacja, informatyka, automatyka. Współdziałającym z Warszawą powinien być ośrodek w Łodzi, o odmiennym profilu, nastawionym na przemysł włókienniczy i chemiczny. Drugim silnym węzłem w tym korytarzu jest Poznań, którego technopol powinien być ukierunkowany na automatykę, przemysł elektromaszynowy, robotyzację i gospodarkę żywnościową.
Pozycję wypadową tego korytarza w układzie krajowym i międzynarodowym zajmuje Szczecin, którego technopol powinien być nastawiony na gospodarkę morską i przemysł elektromaszynowy.
Drugi szeroki korytarz, o kierunku północ-południe, łączy konurbację śląsko-krakowską, przez Warszawę i Łódź, z trójmiastem. Z punktu widzenia intensywności zainwestowania i charakteru zagospodarowania dzieli się on na dwie części: południową o wysokim stopniu koncentracji powiązań i wyposażenia oraz północną o umiarkowanej koncentracji i zrównoważonym zagospodarowaniu. Korytarz ten będzie stopniowo wzmacniany nowymi powiązaniami komunikacyjnymi, tj. autostradą i połączeniem kolejowym Eurocity. Na południowym krańcu tego korytarza znajduje się zespół osadniczy Krakowa i Katowic, wzmocniony znacznym potencjałem Bielska-Białej, gdzie powinien powstać zespół współdziałających ze sobą technopoli, tj.: w Krakowie z wiodącym profilem chemii ciężkiej, inżynierii materiałowej i przemysłem mineralnym, w Katowicach z nastawieniem na energetykę, minerologię, inżynierię materiałową, karbochemię i informatykę. Na północy, w Gdańsku i Gdyni technopol powinien być ukierunkowany na gospodarkę morską i informatykę.
Korytarz ten jest najsilniej zurbanizowanym obszarem kraju, obejmującym oprócz wymienionych aglomeracji miejsko-przemysłowych szereg dużych ośrodków miejskich, tj. Częstochowę, Kielce, Piotrków Trybunalski, Radom, Płock, Włocławek, Toruń, Bydgoszcz i Elbląg tworzących razem oś gospodarczą kraju.
Trzeci, południowy korytarz oparty jest na funkcjonującej już na dużym odcinku autostradzie wschód-zachód, łączącej Berlin i Drezno, przez Wrocław, Katowice, Kraków i Rzeszów, z Lwowem i Kijowem. W zasięgu korytarza znajdują się znaczące ośrodki Legnica, Opole i Tarnów. Technopol we Wrocławiu powinien być nastawiony na informatykę, elektronikę, biotechnologię, inżynierię materiałową, a technopol w Rzeszowie na inżynierię materiałową i przemysł lotniczy.
Podstawowa zasadą wykorzystania węzłowego układu infrastruktury ekonomicznej w polityce przestrzennego zagospodarowania kraju powinna być dalsza racjonalizacja i intensyfikacja zainwestowania, dostosowana do specyfiki poszczególnych korytarzy, jako efekt zmieniającej się w czasie dynamiki rozwoju gospodarczego. Sercem układu węzłowego kraju jest jeszcze niedostatecznie wykształcony zespół sprzężonych przestrzennie aglomeracji Warszawy i Łodzi.
Poza korytarzami rozwoju znajdują się trzy obszary ekstensywnego zainwestowania: północno-zachodni z ośrodkami w Koszalinie i Słupsku, północno-wschodni z Olsztynem, Suwałkami i Białymstokiem oraz środkowo-wschodni zdominowany przez Lublin. Na tych obszarach wykorzystując dodatnie strony ekstensywnego zainwestowania i wysokie walory środowiska przyrodniczego politykę przestrzenną należy oprzeć na zasadach ekorozwoju, preferując w ośrodkach postępu naukowo-technicznego (technopole) kierunki nastawione na gospodarkę żywnościową, biotechnologie i informatykę.
IV. Sieć zasilania infrastruktury technicznej. W skali kraju tworzą ją systemy zaopatrzenia: w energię elektryczną, gaz i wodę.
Zaopatrzenie w gaz i elektryczność są układem komplementarnym. Polska dysponuje jednolitym systemem zaopatrzenia w energię elektryczną, włączonym w system ogólnoeuropejski, dającym możliwość elastycznego gospodarowania. Głównym źródłem energii elektrycznej nadal pozostaje węgiel kamienny i brunatny, których dotychczas eksploatowane zasoby stopniowo się wyczerpują. Powoduje to konieczność bardziej intensywnych starań wprowadzania alternatywnych źródeł energii (woda, wiatr) oraz ustosunkowania się do nadal otwartej kwestii budowy elektrowni atomowych o bezpiecznych technologiach. Rozbudowany system zaopatrzenia w energię elektryczną nie stawia szczególnych wymagań polityce przestrzennej, poza likwidacją zaniedbań zaopatrzenia obszarów wiejskich w system trójfazowy.
Zróżnicowany i ciągle niedostatecznie rozwinięty system (ponad 60%) zaopatrzenia w gaz nadal w przeważającej mierze opiera się na imporcie. Niezbędne jest kontynuowanie starań o zwiększenie wykorzystania własnych zasobów, zmniejszając w ten sposób uzależnienie od importu. Sieć zaopatrzenia w gaz powinna być rozbudowywana szczególnie na obszarach o wysokich walorach środowiska przyrodniczego (Zielone Płuca Polski, obszary górskie i podgórskie, punktowo rozmieszczone miejscowości uzdrowiskowo-wypoczynkowe). Działania w tym zakresie powinny być wspierane przez administrację rządową oraz środkami narodowego i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej.
Polska należy do krajów o wyjątkowo małych, jak na stosunki europejskie, zasobach wodnych. Zobowiązuje to do oszczędnego gospodarowania wodą, w granicach działalności Okręgowych Dyrekcji Gospodarki Wodnej. Podział ten, zdeterminowany układem zlewni głównych rzek kraju, nie koresponduje z istniejącym i proponowanym podziałem administracyjnym. Rzutuje to na politykę przestrzenną w tym zakresie, wymuszając ścisłą współpracę jednostek terytorialnych na wszystkich poziomach. Głównymi zadaniami w zakresie polityki przestrzennej są:
- radykalna poprawa jakości wód powierzchniowych przez przyspieszenie budowy oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych,
- zwiększenie zasobów wodnych przez rozbudowę retencji we wszystkich skalach,
- ograniczenie wzrostu układów miejsko-przemysłowych na obszarach zagrożonych deficytem wody (rejony miast: Szczecin, Poznań, Łódź, Warszawa, Białystok, Siedlce, Lublin, Radom, Kielce, Kraków, Katowice, Wrocław, Wałbrzych, Jelenia Góra i Zielona Góra),
- prowadzenie wodooszczędnej gospodarki na obszarach o najniższych zasobach wodnych Wielkopolski i Kujaw, obejmując cały obszar systemami zaopatrzenia w wodę.
Skala trudności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki wodnej wymaga nadania tej problematyce najwyższej rangi i ścisłej współpracy wszystkich organów administracji publicznej, przy szerokim zakresie interwencji rządu, która powinna zostać określona w specjalnych programach rządowych.
V. Przestrzenne zróżnicowanie warunków życia. Istnieją ścisłe relacje między kształtem osadnictwa a warunkami życia ludności. Policentryczny układ osadniczy Polski wpływa dodatnio na warunki życia. Umiarkowana koncentracja ludności w aglomeracjach miejskich nie powoduje w zasadzie negatywnych skutków, poza konurbacją Śląską, gdzie stan środowiska zurbanizowanego jest zdecydowanie zły i wymaga podjęcia natychmiastowych działań dla jego poprawy.
Z punktu widzenia warunków życia i kondycji ludności, pozytywnie wyróżnia się osiem województw związanych z wielkimi miastami, najlepiej wyposażonymi w obiekty kultury, oświaty i służby zdrowia, z ludnością o najwyższym poziomie wykształcenia (warszawskie, łódzkie, krakowskie, lubelskie, poznańskie, wrocławskie, gdańskie i szczecińskie). Na warunki życia negatywnie oddziałuje niski poziom urbanizacji we wschodniej części kraju (Podlasie i Ziemia Lubelska), gdzie w polityce przestrzennej należy kontynuować proces zwiększenia liczby miast, wspierając je odpowiednimi środkami pozwalającymi na sprostanie stawianym w tym zakresie wymaganiom.
W polityce przestrzennej należy wyróżnić obszary charakteryzujące się ekstremalnie negatywnymi zjawiskami wpływającymi na warunki życia. Niska kondycja zasobów ludzkich występuje w Polsce centralnej i na ścianie wschodniej. Największe nasilenie bezrobocia obserwuje się w północnej części kraju i w woj. wałbrzyskim. Powstają również enklawy wysokiego poziomu ubóstwa. Dla tych terenów powinny być przygotowane programy restrukturyzacji gospodarczej, przeciwdziałające negatywnym zjawiskom społecznym, dające w efekcie nowe miejsca pracy i wzmocnienie infrastruktury społecznej i technicznej.
VI. Trwałość środowiska przyrodniczego i kulturowego. W znacznym stopniu zdegradowane i nadal zagrożone kumulatywnymi procesami środowisko przyrodnicze jest swoistym, wysoce zdeterminowanym czynnikiem rozwoju. Wykorzystanie środowiska przyrodniczego jako stabilizatora rozwoju wymaga jego wzmocnienia przez zróżnicowane, ale kompleksowe działania. Na pierwsze miejsce wysuwa się ochrona obszarów o najwyższych walorach przyrodniczych, które są rozproszone i nierównomiernie rozmieszczone w skali kraju. Ich utrzymanie i wzmocnienie wymaga stopniowej, ale konsekwentnej realizacji systemu obszarów chronionych, które powinny tworzyć ruszt ekologiczny dla wszelkiej działalności człowieka (rozbudowane obszary węzłowe połączone korytarzami ekologicznymi). W polityce przestrzennej na obszarach prawnie chronionych powinien obowiązywać priorytet wymagań ekologicznych, natomiast kształtowanie relacji pomiędzy krajową siecią ekologiczną a systemem osadniczym i rolnictwem powinno być zróżnicowane, w zależności od regionalnych i lokalnych uwarunkowań.
Na ogólną poprawę warunków życia może wpływać powszechne uwzględnianie, w kształtowaniu układów osadniczych, ekologicznej struktury miast powiązanej z zewnętrznymi terenami otwartymi, poprawiając w ten sposób funkcjonowanie ekosystemów miejskich.
Drugim głównym kierunkiem polityki przestrzennej jest możliwie szybka eliminacja obszarów ekologicznego zagrożenia. Interwencyjnego działania w pierwszej kolejności wymagają obszary o najwyższej koncentracji i nasileniu zanieczyszczeń powietrza, gleby, wody, do których zalicza się Górny Śląsk i zagłębia surowcowe (LGOM, TZS, Bełchatów, Konin, Turów), gdzie eliminacja źródeł zanieczyszczeń powinna iść w parze z rekultywacją terenów zdegradowanych i zdewastowanych. Specjalnego potraktowania wymagają obszary ekologicznego zagrożenia, pokrywające się (np. aglomeracje szczecińska i gdańska) lub bezpośrednio przylegające do węzłowych obszarów systemu ekologicznego. W polityce przestrzennej kraju ważnym zadaniem jest przeciwdziałanie degradacji lasów, szczególnie na południu kraju, gdzie notuje się duży zakres uszkodzeń drzewostanu. Niezbędne jest odstąpienie od monostruktur gospodarki leśnej, przy równoczesnej racjonalizacji eksploatacji.
Stabilizujące funkcje środowiska kulturowego wynikają z jego trwałości i znaczenia, jakie ma ono dla wzmocnienia tożsamości narodowej. W polityce przestrzennej, w skali całego kraju, przedmiotem zainteresowania rządu powinny być przede wszystkim obiekty o najwyższych światowych wartościach, które znalazły się na liście UNESCO lub do niej pretendują, a także te, które zostały oficjalnie uznane za pomniki historii. Przedmiotem ochrony powinien być też potencjał kulturowy o regionalnym wymiarze. Pod względem bogactwa środowiska kulturowego na pierwszym miejscu plasują się: Ziemia Krakowska, Dolny Śląsk, Wielkopolska oraz Warmia i Mazury. Na tych obszarach szczególną uwagę należy zwrócić na relacje środowiska kulturowego ze środowiskiem przyrodniczym, które, wzajemnie wzmocnione, powinny stanowić wyznacznik działalności inwestycyjnej, tj. eliminować przedsięwzięcia zagrażające uznanym walorom. Ochronie środowiska kulturowego powinna być również podporządkowana polityka w zakresie rozmieszczenia ludności (negatywne konsekwencje wyludniania bądź przeinwestowania wsi) i w restrukturyzacji przemysłu (wprowadzenie technologii proekologicznych). na pozostałych obszarach stosunek do dziedzictwa kulturowego powinien być zróżnicowany w zależności od lokalnych tradycji, ale zawsze zmierzać do wzmocnienia tożsamości regionalnej.
Wykładnią koegzystencji środowiska przyrodniczego i kulturowego jest turystyka, wykorzystująca ich skumulowane walory. Koncentracja obszarów i miejscowości wypoczynkowych i uzdrowiskowych ma miejsce na północy i północnym zachodzie oraz na południu Polski. Turystyka na tych obszarach, wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa i otwarciem na Europę, nabiera strategicznych cech motoru rozwoju, co powinno być odpowiednio wyeksponowane w polityce przestrzennej.
VII. Powiązania międzynarodowe. Politykę przestrzenną należy postrzegać w kontekście powiązań międzynarodowych, których znaczenie będzie wzrastało wraz z nasileniem się procesów integracyjnych z Unią Europejską. Zakres i charakter współpracy zależy od gotowości przyjęcia funkcji międzynarodowych przez główne ośrodki miejskie kraju. Dotyczy to przede wszystkim ich wyposażenia w nowoczesne centra informacyjne, bankowe, zespoły kongresowe, wystawiennicze i targowe oraz od ogólnej poprawy jakości środowiska zurbanizowanego (atrakcyjność kulturowa i estetyczna). W równym stopniu z powyższym współpraca międzynarodowa uzależniona jest od tempa rozwoju infrastruktury komunikacyjnej, a zwłaszcza od budowy autostrad, szybkich powiązań kolejowych (TGW i Eurocity) oraz modernizacji lotniska pasażerskich i cargo.
Inną płaszczyzną współpracy są kontakty transgraniczne, które przybierają formy EUROREGIONÓW, oraz dwu- i wielostronnych porozumień celowych. Współpraca transgraniczna dotyczy przede wszystkim: ochrony środowiska przyrodniczego (czystość wód, ochrona cennych kompleksów przyrodniczych) i usprawnienia przejść granicznych, zwiększających efektywność wymiany gospodarczej i ruchu turystycznego. Polityka przestrzenna dotycząca współpracy międzynarodowej rzutuje na rozwój całego kraju oraz na profil społeczno-gospodarczy poszczególnych regionów.
Studia nad polityką przestrzenną w skali całego kraju prowadzą do konkluzji, że przewidywane przeobrażenia w wymiarze przestrzennym w okresie najbliższych 10 lat będą miały przede wszystkim charakter jakościowy. W tym okresie będzie dominowała istniejąca struktura przestrzenna kraju, wynikająca z:
- cech środowiska przyrodniczego,
- rozmieszczenia osadnictwa,
- przebiegu głównych ciągów infrastrukturalnych.
Za wyjątkiem nowych autostrad, fizyczny obraz kraju nie ulegnie więc zasadniczej zmianie.
Dokonane przeobrażenia strukturalne i konsekwentne upodmiotowienie społeczeństwa powinny umożliwiać w tym czasie lepsze wykorzystanie stanu posiadania, poprzez racjonalne użytkowanie i modernizację istniejącego zainwestowania, intensyfikację wykorzystania terenów oraz powinny wpłynąć na usprawnienie funkcjonowania układów przestrzennych.
Proces dostosowania do nowych warunków rozwoju powinien objąć, w sposób kompleksowy, wszystkie elementy zagospodarowania przestrzennego, poszukując właściwych dla nich rozwiązań, tj.:
Polityka przestrzenna jest narzędziem,
które musi ulegać permanentnej modyfikacji. Dotyczy to zwłaszcza okresu
charakteryzującego się wysoką złożonością postrzeganej rzeczywistości i
powszechnym poczuciem niepewności. Stała obserwacja zmian umożliwi określenie
właściwego pola rozwiązań, a konkretyzacja polityki powinna następować
przez ścisłą współpracę z układem regionalnym (wojewódzkim), pozwalającym
na zbliżenie podejmowania decyzji do miejsca występowania problemów i miejsca
ich realizacji.
Elżbieta Wysocka jest urbanistą, planistą przestrzennym, kierownikiem Zakładu Planowania Przestrzennego w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej.
Jerzy Koziński jest emerytowanym pracownikiem Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej oraz Ministerstwa Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, z doświadczeniem w pracy zagranicznej (Syria, ONZ).
Bibliografia:
Andrzejewski R., 1994: Ekologiczne podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju (tezy), Warszawa.
Andrzejewski R., 1995: Sytuacje ekologiczne decydujące o rozwoju społeczno-gospodarczym i przekształceniach przestrzennego zagospodarowania kraju w XXI wieku, (w:) Polska 2000 plus, CUP, Warszawa
Andrzejewski R., i inni, 1991: Krajowe studium bioróżnorodności. Raport Polski dla UNEP, NFOŚ, Warszawa.
Anusz S., 1994: O rolnictwie przed restrukturyzacją Człowiek i Środowisko, IGPiK.
Bałtowski M., 1994: Europejski Bug. Problemy współpracy przygranicznej Polski, Białorusi i Ukrainy, Międzyuczelniany Zespół Badawczy Politechniki Lubelskiej, Lublin.
Benko M. 1975: Planowanie wsi. Podstawy teoretyczne, Polska Urbanistyka Współczesna, Arkady, Warszawa.
Biała Księga Komisji Europejskiej. Przygotowanie krajów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z jednolitym rynkiem Unii Europejskiej, Warszawa 1995.
Błaszczyk P. (koordynator przekładu), 1993: Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych, Środowisko i Rozwój, Warszawa.
Commission of the European Communities. 1995. White Paper. Preparation of the associated counties of central and eastern Europe form integration in to the international market of the Union. Brussels. 03.05.1995. Com (95) 163 fin.
Dembowska Z., 1994: Obszary problemowe w Polsce, Warszawa, IGPiK.
Dembowska Z., 1995: Demograficzne, gospodarcze i społeczne problemy województw polskich, Człowiek i Środowisko nr 2.
Dembowska Z., Lachert Z., 1974: Zagospodarowanie przestrzenne wsi a warunki produkcji roślinnej w gospodarstwach chłopskich, IRWiR PAN, Warszawa.
Domański R., 1993: Gospodarka przestrzenna, Warszawa.
Domański R., (red.), 1989: Zasady polityki przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN z. 143, Warszawa.
Domański R., red, 1990: Gospodarka przestrzenna w procesie przejścia do systemu rynkowego, Biuletyn KPZK PAN z. 149, Warszawa.
Domański R., (red.), 1991: Zmiana paradygmatu gospodarki przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN z. 155, Warszawa.
Eberhardt P., 1989: Regiony wyludniające się w Polsce, Warszawa, IGiPZ PAN.
Fourth report (EXTRA) on physical planning in the Netherlands On the read to 2015 Ministry of Housing, Physical Planning and the Environment.
Frankowski Z., 1991: Zastosowanie metod taksonomicznych w badaniach przestrzennych, IGPiK, Warszawa.
Gall MMA, 1990: Spacial Reconnaissances 1990, National Physical Planning Agency Netherlands.
Gawron W., Gruda M., Zawadzka D., 1992: Ekonomiczna integracja polskiego rolnictwa z EWG, IERiGZ, Warszawa.
Gorzelak G., Jałowiecki B., Kukliński A., Zienkowski S., 1995: Europa Środkowa 2005 perspektywy rozwoju, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa.
Gorzelak G., Jałowiecki B., 1993: Czy Polska będzie państwem regionalnym, Studia regionalne i lokalne 12(45) EIRRiL UW, Warszawa.
Gorzelak G., 1989: Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy, Rozwój regionalny rozwój lokalny samorząd terytorialny 14, IGP UW, Warszawa.
Gospodarka turystyczna w Polsce. Założenia rozwoju 1992, Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, Warszawa.
Grzeszkiewicz R., Karaczun M., 1995: Raport Przekształcenia własnościowe w rolnictwie a ochrona środowiska, INE, Warszawa.
Informacje i opracowania statystyczne. Ochrona środowiska, 1993, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Informacje i opracowania statystyczne. Ochrona środowiska, 1994, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Instrumenty polityki przestrzennej (praca zbiorowa) 1986, Biuletyn KPZK PAN z. 130.
Interesy i konflikt (praca zbiorowa), Ossolineum 1990.
Jagusiewicz A., 1986: Przestrzenna polityka turystyczna 1986 1995, Instytut Turystyki, Warszawa.
Jałowiecki B., 1991: Znaczenie przestrzeni, Studia Socjologiczne nr 1 2.
Jałowiecki B., (red), 1995: Współczesne problemy rozwoju regionalnego, Katedra UNESCO Trwałego Rozwoju, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Jałowiecki B., 1993: Polityka restrukturyzacji regionów doświadczenia europejskie, Studia regionalne i lokalne 11(44) EIRRiL UW, Warszawa.
Kachniarz T., 1994: Perspektywy wsi i rolnictwa, Człowiek i Środowisko, IGPiK.
Kamiński S., 1992: Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, TN KUL, Lublin.
Kassenberg A. i inni, 1991: Założenia polityki regionalnej obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski, Białystok Suwałki.
Kassenberg A. i inni, 1992: Strategia przestrzennego zagospodarowania obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski według zasad ekorozwoju, NFOS, Warszawa.
Kassenberg A., Marek M., 1986: Ekologiczne aspekty przestrzennego zagospodarowania kraju, Warszawa.
Kassenberg A., Rolewicz C., 1985: przestrzenna diagnoza ochrony środowiska w Polsce, Studia KPZK PAN t. LXXXIX, Warszawa.
Kawecka-Wyrzykowska E., Ciepielewska M., Mroczek W., 1992: Wpływ umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską na handel rolny Polski, Studia i Materiały nr 37, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa.
Klasik A., Szlachta J., Zawadzki S.M., 1993: Polityka regionalna Polski w warunkach stowarzyszenia i integracji ze Wspólnotami Europejskimi, Biała księga Polska Unia Europejska, opracowania i analizy gospodarki 37 Biuro do spraw integracji europejskiej URM, Warszawa.
Kołodziejski J., 1991: O przyszły kształt polskiej przestrzeni, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków.
Kołodziejski J. i inni, 1995: Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju Polska 2000 plus. Hipoteza, tom II, CUP, Warszawa.
Kołodziejski J. (red.), 1991: Koncepcja regionalnej organizacji kraju, Biuletyn KPZK PAN z. 156, Warszawa.
Kołodziejski J. (red.), 1993: Polityka regionalna w procesie transformacji ustrojowej Polski, Biuletyn KPZK PAN z. 164.
Kołodziejski J. (red.), 1992: Proekologiczna strategia zagospodarowania Wisły Wisła XXI, NFOS, Warszawa.
Kołodziejski J., 1987: Diagnoza stanu gospodarki przestrzennej Polski. Raport końcowy, Studia KPZK PAN, t. XCII.
Kołodziejski J., 1995: Hipoteza rozwoju zrównoważonego w polityce przestrzennej państwa, (w:) Polska 2000 plus, CUP, Warszawa.
Kołodziejski J., 1995: Kształtowanie rozwoju regionalnego w procesie transformacji krajów socjalistycznych, (w:) Jałowiecki B. (red.): Współczesne problemy rozwoju regionalnego, Uniwersytet Warszawski, Katedra UNESCO Trwałego rozwoju, Warszawa.
Kołodziejski J. (red.), 1991: Model gospodarki przestrzennej ekologicznie uwarunkowanej, Wydawnictwo SGGW-AR.
Komorowski S.M., 1988: Scenariusz jako metoda diagnozy i prognozy, Rozwój regionalny rozwój lokalny samorząd terytorialny 12, IGP UW, Warszawa.
Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju Polska 2000 plus. Hipoteza I i II, 1995, CUP, Warszawa.
Koncepcja programu racjonalizacji zużycia wody w Polsce (MOŚZNiL 1990) 1993, (w:) Nowicki M..: Strategia ekorozwoju Polski MOŚZNiL, Warszawa.
Kopeć B., 1996: Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych w zarysie, PWRiL, Warszawa.
Kozłowski S., 1991: Gospodarka a środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa.
Kozłowski S., 1994: Droga do ekorozwoju, PWN, Warszawa.
Kozłowski S. (red.), 1989: Problematyka przyrodnicza w planach przestrzennego zagospodarowania kraju i gmin, Biuletyn KPZK PAN z. 141, Warszawa.
Kozłowski S. (red.), 1993: Ekspertyza prognoza ostrzegawcza zmian środowiskowych warunków życia człowieka na początku XXI w., Komitet Naukowy przy Prezydium PAN, Człowiek i Środowisko, Warszawa.
Kozłowski S., 1995: Hipoteza ekorozwoju w warunkach polskiej transformacji systemowej, (w:) Polska 2000 plus, CUP, Warszawa.
Ku koncepcji rozwoju przestrzennego w regionie Morza Bałtyckiego, Centralny Urząd Planowania, 1995, III Konferencja Ministrów Planowania Przestrzennego, Tallin, grudzień 1994, Dokumentacja, materiały, studialne komentarze, Warszawa Gdańsk.
Kukliński A. (red), 1989: Współczesne problemy gospodarki przestrzennej Polski, Rozwój regionalny rozwój lokalny samorząd terytorialny 18, IGP UW, Warszawa.
Kukliński A. (red), 1983: Gospodarka przestrzenna Polski. Diagnoza, rekonstrukcja, prognoza, Biuletyn KPZK PAN z. 125, Warszawa.
Kukliński A. (red), 1993: Polonia, quo vadis?, Studia regionalne i lokalne 12(45) EIRRiL, Warszawa.
Kukliński A., Jałowiecki B. (red), 1991: Restrukturyzacja regionów jako problem współpracy europejskiej, Studia regionalne i lokalne 1(34) i 4(37), EIRRiL, Warszawa.
Kukliński A., Swianiewicz P. (red), 1990: Polskie województwo. Doświadczenia i perspektywy, Rozwój regionalny rozwój lokalny samorząd terytorialny 23, IGP UW, Warszawa.
Kurowski S., 1987: Warszawa na tle stolic Europy, KUL, Lublin.
Liro A. i inni, 1995: Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-P1 dla IUCN-Poland.
Manteuffel R., 1983: Rolnictwo polskie w reformie, LSW, Warszawa.
Miazga M., 1990: Wyludnianie się wsi lubelskiej. Uwarunkowania, następstwa, środki zaradcze, IGIPZ PAN, Warszawa.
Miazga M., 1992: Próba określenia przestrzennego zróżnicowania sytuacji psychospołecznej w kraju, Człowiek i Środowisko, nr 3 4.
Miazga M., 1994: Społeczne podstawy planowania przestrzennego, Człowiek i Środowisko nr 3.
Monitoring środowiska leśnego stan uszkodzeń lasów w Polsce w 1992 1993, (w:) Informacje i opracowania statystyczne, Ochrona środowiska 1993, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Mynarski S., 1979: Elementy teorii systemów i cybernetyki, PWN, Warszawa.
Niewiadomski Z. (red.), 1992: Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, Biuletyn KPZK PAN z. 160, Warszawa.
Niżnik J., 1993: Potencjał adaptacyjny
Polski, (w:) Polonia, quo vadis?
(red. A. Kukliński), Warszawa.
Nowicki M., 1993: Strategia ekorozwoju Polski, MOŚZNiL, Warszawa.
Obszary ekologicznego zagrożenia w Polsce w latach 1982 i 1990, Studia i analizy statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1992.
Olko-Bagieńska T., 1994: Procesy restrukturyzacji i prywatyzacji rolnictwa państwowego w Polsce, Człowiek i Środowisko, IGPiK.
Olko-Bagieńska T., Pyrgies J., Gajda J., 1992: Przekształcenia własnościowe w państwowych gospodarstwach rolnych w Polsce, Fundacja im. F. Eberta w Polsce, zeszyt 28, Warszawa.
Pascher P., 1986: Die benachteiligten Gebiete in der BRD. Deutsche Bauer-Korespondentz nr 7.
Pióro Z., 1982: Ekologia społeczna nauka o strukturach i zachowaniach przestrzennych, (w:) Przestrzeń i społeczeństwo, Warszawa.
Polityka ekologiczna państwa, MOŚZNiL, Warszawa 1993.
Polityka ekologiczna państwa, Urząd Rady Ministrów, Warszawa 1991.
Polityka rolna w latach dziewięćdziesiątych dylematy i możliwości, Materiały z sesji zorganizowanej przez Fundację im. Macieja Rataja, Warszawa 1991.
Polska mapa ochrony przyrody, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa Wrocław 1993.
Polski J., 1994: Kształtowanie nowej przestrzeni ekonomicznej, Człowiek i Środowisko nr 3.
Potrykowski M. (red.), 1993: Reforma terytorialna Polski, Układ powiatowy, Biuletyn KPZK PAN z. 166.
Procesy urbanizacji i przekształcenia miast w Polsce, 1988, Ossolineum.
Program wykonawczy do polityki ekologicznej państwa do roku 2000, Rada Ministrów, Warszawa 1994.
Raport o polityce regionalnej. Diagnoza, CUP, Warszawa 1994.
Roszkowski R., Bałazy S., 1991: Strategia ochrony żywych zasobów przyrody w Polsce, MOŚZNiL, Poznań.
Satachy J., Biernat B., 1994: Naturalne zasoby wodne (mapa) 1994, (w:) Atlas walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, IGIPZ PAN, Warszawa.
Sokołowska M., 1991: Zdrowotny wymiar nierówności społecznych, Przegląd Socjologiczny, t. XXXIX.
Stasiak A. (red.), 1984: Podział administracyjny kraju. Poglądy i opinie, Biuletyn KPZK PAN z. 126, Warszawa.
Stasiak A. (red.), 1986: Podział administracyjny kraju II. Studia, materiały, dyskusja, Biuletyn KPZK PAN z. 128, Warszawa.
Stasiak A. (red.), 1994: Podstawowe węzły układu osadniczego Polski, Biuletyn KPZK PAN z. 167, Warszawa.
Sumień T., 1993: Integracja przestrzeni europejskiej, IGPiK, Warszawa.
Szlachta J., 1993: Rozwój regionalny Polski w warunkach transformacji gospodarczej, Fundacja im. F. Eberta, Warszawa.
Wallis A.: Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990.
Woś A., 1992: Strategie rozwoju rolnictwa, PWN, Warszawa.
Wysocka E., 1993: Sieć osadnicza Polski w świetle integracji europejskiej, Biuletyn KPZK PAN nr 167, Warszawa.
Wysocka E., 1995: Polityka przestrzenna na poziomie ponadlokalnym, Człowiek i Środowisko nr 3.
Wysocka E., 1995: Zakres interwencjonizmu w planowaniu przestrzennym na przykładzie Holandii, FRDL, Warszawa.
Wysocka E., 1995: Planowanie strategiczne wielkich miast, Biuletyn KPZK PAN nr 169.
Wysocka E., Koziński J., 1992: Strategia rozwoju gminy, FRDL, Warszawa.
Wysocka E., Koziński J., 1994: Administracja rządowa w przestrzennym kształtowaniu kraju i regionów, IGPiK, Warszawa.
Zasady polityki regionalnej państwa, CUP, Warszawa 1994.
Samorząd Terytorialny
Rocznik 1995
NR 10